فردای‌کرمان ـ گروه جامعه: کاشی‌های گنبدهای سه‌گانه‌ی مشتاقیه یکی پس از دیگری در حال ریزش است. یکی از دلایل اصلی این اتفاق، مرمت غیراصولی گنبد در گذشته و استفاده از سیمان برای اتصال کاشی‌ها ذکر می‌شود. علاوه بر این، شرایط آب‌وهوایی، لرزش مستمر ناشی از تردد بی‌شمار خودروها در معابر پیرامون بنا و آلایندگی‌های فراوانی که اتوبوس‌های شهرداری وارد هوا می‌کنند روند تخریب این کاشی‌های ارزشمند را تشدید کرده است.
در ارائه‌ای که مهندس سید مجتبی مهدوی، استاد دانشگاه و متخصص مرمت اشیای تاریخی از مجاور این گنبدها داشت، تاکید شد که تزئینات کاشی گنبدها در صورتی که اقدامات حفاظتی آن ادامه نداشته باشد دچار صدمات بیش‌تری خواهند شد. به گفته‌ی وی، در صورت تشدید آسیب‌ها، شیوه‌های قابل کاربرد برای مرمت و حفاظت باقی مانده‌ی کاشی‌های اصیل و آسیب‌دیده، «بسیار پیچیده و پر هزینه» خواهد بود.
به گزارش خبرنگار فردای‌کرمان، انجمن علمی مرمت بناهای تاریخی دانشگاه شهیدباهنر کرمان روز چهارشنبه 17 آذرماه، با حضور مهدوی، برنامه‌ای با موضوع «آسیب‌شناسی سطوح کاشی‌کاری گنبدهای مشتاقیه و بررسی مداخلات صورت گرفته در آن» را از محل مشتاقیه برگزار کرد.
در این برنامه که با حضور مجازی جمعی از استادان بخش مرمت دانشکده هنر دانشگاه شهید باهنر و دانشجویان همراه بود، مهدوی در بخشی از سخنانش با بیان اینکه موقعیت دو گنبد از نظر سازه تقریبا خوب است و آسیب و ترک فعالی ندارد، گفت: «اما متاسفانه حجم آسیب‌ها در تزئینات آن زیاد است».
وی با یادآوری اینکه کاشی‌ها علاوه بر تزیین گنبد، به‌عنوان عایق در برابر نزولات جوی نیز عمل می‌کنند، افزود: «هرکدام از قطعات کوچک کاشی، به عنوان یک شی ارزشمند تاریخی است و از لحاظ نحوه و فرایند تولید، تاریخ ساخت و لعاب و رنگ و زیبایی‌شناسی ارزش بسیاری دارد».
وی ادامه داد: «متاسفانه مداخلاتی در این کاشی‌کاری صورت گرفته که البته گزارش دقیقی نیست در چه زمانی بوده است اما آنچه مشخص است اینکه آخرین تعمیر آن، به حدود سه تا چهار دهه پیش باز می‌گردد. در آن دوره، اصول و قواعد از لحاظ حفاظت و نگهداری رعایت نشده است».
این کارشناس توضیح داد: «یکی از اتفاقات عمده در جریان کاری که صورت گرفته، این است که دوغاب پشت کاشی‌ها سیمانی است و بعد کاشی‌ها با دوغاب گچ نصب شده که شیوه‌ای اشتباه است. قطعاتی که با سیمان ساخته شده، از لحاظ وزنی، حدود دو برابر وزن قطعات گچی است و نتوانسته اتصال درستی به سازه داشته باشد. با توجه به وزن بالا به مرور زمان از دیواره جدا شده است. ضمن اینکه میلگردها هم در اثر زنگ‌زدگی تخریب شده و موجب ریزش بخشی از کاشی‌ها شده است».
مهدوی با بیان اینکه حدود 10 متر مربع از سطوح کاشی این گنبد بر اثر صدماتی که به عوامل آن اشاره شد دچار ریزش شده‌اند، گفت: «قطعه‌ی کاشی اگر با ملات گچ نصب شود، در اثر تماس با رطوبت، استحکام اولیه‌ی خود را از دست می‌دهد و باید به مرور زمان شرایط آن را پایش و بررسی و در صورت نیاز، مجدد آن را تقویت کنیم. زمانی که کاشی با گچ نصب می‌شود می‌توان در صورت جدا شدن از تکیه‌گاه مجدد آن را بازیابی کرد و به جای اولیه خود بازگرداند. در عوض، هنگامی که با سیمان دوغاب‌ریزی شود، چون سیمان بسیار سخت و چسبندگی بالایی دارد، قطعات کاشی که با آن ترکیب شده، قابل بازیابی نیست و همین، باعث شده بخشی از اصالت تزئینات این بنا را از دست بدهیم».
وی در ادامه‌ی توضیحات خود، اظهار کرد: «با توجه به شرایط اقلیمی که در کرمان وجود دارد، در جهت جغرافیایی غرب و شمال غربی گنبدها، بیش‌ترین آسیب را داریم؛ از طرفی، به دلیل ناهمگونی مصالح گچ و کاشی با سیمان، تنش‌های شدید حاصل از نوسانات حرارتی و برودتی، به قطعات کاشی و سطوح کاشی‌کاری شده آسیب‌های جدی وارد کرده و کاشی‌ها به راحتی از سازه جدا و به دلیل وزن بالا و سخت بودن ملات سیمان، خرد می‌شوند».
وی گفت: «دقیقا در بخشی از گنبد در جهت شمال غربی مشاهده می‌کنیم که ترک‌ها و ریزترک‌ها؛ که بیشتر در لعاب رنگ مشکی مشخص است؛ پدیدار شده که به دلیل تفاوت ضریب انقباض و انبساط اجزای کاشی و در اثر سرما و گرما رخ داده است. شکستگی‌ها اما بیشتر به دلیل استفاده از ملات سیمان پشت کاشی است. اگر از گچ استفاده شده بود، در این شرایط انقباض و انبساطی، در نهایت از دیواره سالم جدا می‌شد، ولی سیمان باعث شده که کاشی در جا خرد شود».
وی اضافه کرد: «قطعات زیادی از کاشی‌ها در اطراف گنبد ریخته و خرد شده و هیچ‌کدام قابلیت برگشت‌پذیری ندارد و بلااستفاده مانده و مجبوریم در مرمت، از کاشی‌های نو استفاده کنیم».
اقدامات مرمتی بیشتر شود
این کارشناس مرمت در ادامه، با نمایش کاشی‌های زاویه‌ی شمال‌غرب گنبد و با بیان اینکه متاسفانه بسیاری از بناهای تاریخی کرمان از جمله گنبد شاه نعمت‌الله ولی، از این ناحیه آسیب بیش‌تری به‌دلیل شرایط اقلیمی دیده‌اند، افزود: «در گنبد مشتاقیه، در برخی بخش‌ها، در محدوده‌ای به ارتفاع کامل ساقه و عرض پنج متر، کاشی‌ها به اندازه‌ی سه سانتی‌متر از تکیه‌گاه جدا شده و بخشی از کتیبه هم ریخته و در جا خرد شده است».
وی با تاکید بر اینکه کاشی‌کاری گنبدها نیاز به اقدامات مرمتی بیش‌تری دارند، اظهار کرد: «کاشی‌های ساقه‌ی گنبد اصلی مشتاقیه با گچ متصل شده اما در پوسته‌ی سقف، سیمان به‌کار برده‌اند و همان‌طور که پیش از این گفتم، کاشی‌ای که با گچ بوده و افتاده، قابل بازیابی است اما درباره‌ی مابقی که با سیمان نصب شده، به خصوص زمانی که رطوبت وارد ساختار می‌شود و با وجود سرمای شدید، کاشی‌ها در جا خرد شده و فرو ریخته است».
این کارشناس گفت: «در گنبد دوم هم شرایط همین‌طور است ولی خوشبختانه از دوغاب گچ بیشتر استفاده شده و وضعیت خیلی بهتری برای انجام اقدامات حفاظتی دارد».
گنبدها در محاصرۀ خطر
این استاد دانشگاه در ادامه، به دیگر عواملی که در ریزش کاشی‌های گنبدهای مشتاقیه نقش دارد اشاره و بیان کرد: «در چهار ضلع این بنا، ترافیک و تردد زیادی وجود دارد و اغلب اوقات، همزمان چند دستگاه اتوبوس در نزدیکی بنا روشن است که علاوه بر ایجاد لرزش و تنش، دود اگزوز آن، آلاینده‌هایی وارد محیط می‌کند. اگر این آلاینده‌ها با رطوبت ترکیب شود، محیط‌های شیمیایی ایجاد کرده و تخریب پوسته را رقم می‌زند».
وی گفت: «متاسفانه در اطراف بنا، کاربری‌های اشتباهی نیز تعریف شده است از جمله رستورانی که دایر است و در هنگام پخت‌وپز، دودی از این محل به هوای اطراف گنبد وارد می‌شود که بر کاشی‌ها تاثیرگذار است».
مشتاقیه چشم‌انتظار کمک متخصصان
مهدوی علاوه بر این موارد، نشت آب از کولرهای نصب‌شده در پشت‌بام بنا، کانال‌کشی‌های نامناسب برای این کولرها، تلمبار شدن نخاله‌های ساختمانی در پیرامون گنبد که باعث گرفتگی مسیر آب در هنگام بارندگی می‌شود را نیز به‌عنوان دیگر اقدامات آسیب‌رسان به گنبد برشمرد و افزود: «این بنا توسط یک نهاد مشخص نگهداری می‌شود ولی نیاز است که یک گروه متخصص شکل بگیرد و به‌صورت دوره‌ای سرکشی و بازدید از آن انجام بدهند.!».
وی با تاکید بر اینکه عامل انسانی بیش‌ترین آسیب را به مشتاقیه زده است، اظهار کرد: «خوشبختانه از لحاظ سازه‌ای مشکل چندانی در مورد خود گنبدها وجود ندارد. البته در قسمت‌های دیگر بنا آسیب‌هایی مشاهده می‌شود؛ ولی مداخلات انسانی بسیار تخریب‌کننده شده است و اگر این وضعیت تغییر پیدا نکند از کاشی‌هایی که هر کدام یک اثر تاریخی است، چیز زیادی باقی نمی‌ماند».
چه باید کرد؟
وی در پاسخ به این پرسش فردای‌کرمان که برای جلوگیری از تخریب بیشتر گنبدها چه راهکارهایی را پیشنهاد می‌کنید؟ گفت: «تاثیرات اقلیمی و دما و اثرات تابش خورشید را نمی‌توان کاری کرد. البته خود کاشی‌ها مصالح مقاومی هستند و از این تاثیرات تا حدی می‌کاهند. کاری که ما باید انجام بدهیم این است که ابتدا شیوه و تشخیص درستی در برخورد با این نوع آسیب‌ها را انتخاب کنیم».
مهدوی توضیح داد: «کاری که در گذشته انجام شده و نمی‌توانم آن را مرمت بنامم، علمی نبوده و مصالح سیمان را وارد این کاشی‌کاری کرده و با این اقدام، خسارات زیادی را رقم زده‌اند. متاسفانه در حال حاضر، جلوی خیلی از عوامل تخریبی را نمی‌توان گرفت اما می‌توان با تدابیری، روندی را در پیش بگیریم تا تخریب‌ها به حداقل برسد و بعد از آن، شروع به مداخلات صحیح و اصولی کنیم».
وی با تاکید بر اینکه بسیاری از کاشی‌ها قابلیت استفاده مجدد ندارند، افزود: «کاری که میراث‌فرهنگی انجام می‌دهد این است که قطعات ریخته‌شده که سالم هستند را برمی‌گرداند؛ در حالی که قطعاتی که متصل به بناست هم وضعیت خوبی ندارد».
وی گفت: «ممکن است برخی پیشنهاد دهند که می‌توان تمامی کاشی‌های گنبد را تعویض کرد که این شیوه اصولی نیست. از طرفی، نگه داشتن کاشی‌ها در وضعیت فعلی هم چندان کار درستی نیست. در نهایت شاید بتوانیم شرایط فعلی را با تزریق یک‌سری از مواد و رزین‌ها به شرایط با ثبات و مناسبی برسانیم تا بیش از این نریزد؛ وگرنه مجبوریم کل کاشی‌ها را عوض کنیم که کار اشتباهی است و به اصالت بنا خدشه وارد می‌کند».
وی با بیان اینکه خوشبختانه در گنبد کوچک، تعداد کاشی‌های اصلی، نسبت به گنبد دیگر بیشتر هستند، اظهار کرد: «گچی که برای نصب کاشی‌های این گنبد استفاده شده، از معادن کرمان است و به آن گچ شوره نیز می‌گویند. وقتی رطوبت به آن می‌رسد، پودر می‌شود و این، هم آسیب به حساب می‌آید و هم اتفاق خوبی است چرا که وجود گچ، باعث می‌شود کاشی‌ها را بتوان بازیابی و مجدد سرجایشان گذاشت».
وی پیشنهاد کرد: «می‌توان دانه دانه کاشی‌ها را کدگذاری و پایین بیاوریم، گچ پشت آن را اصلاح و مجدد جایگزین کنیم».
مهدوی در ادامه، بخشی از گنبد را نشان داده که توسط افرادی، رنگ‌پاشی روی کاشی‌های آن صورت گرفته است.
به گزارش فردای‌کرمان، قدمت مقبره‌ی مشتاقیه که به سه گنبد هم شهرت دارد، بنا به روایتی، به دوران زندیه برمی‌گردد. بانی اولیه این بنا، میرزا حسین رائینی، حاکم کرمان در دوره زندیه است که پس از قتل مشتاق در سال ۱۲۰۶ ق. و دفن در این مکان، به مشتاقیه اشتهار بیش‌تری یافت. این بنا، در ضلع جنوبی فلکه‌ای به همین نام در شهر کرمان واقع شده است. این سه گنبد بر فراز آرامگاه‌های مشتاق علیشاه، شیخ اسماعیل و کوثر علیشاه ساخته شده است. آثار تزیینی این بنا شامل کاشی‌کاری، نقاشی، گچ‌بری، کاربندی و مقرنس بوده است. دو گنبد آن کاشی و دیگری آجری است و کاشی‌کاری آن دچار مرگ تدریجی شده است. / الف
عکس: محمد لطیف‌کار
نظر خود را بنویسید