فردای‌کرمان ـ دکتر رضا ریاحیان*: «هرساله غروب 10 بهمن‌ماه مراسمی تحت عنوان جشن سده در ایران و از جمله شهر کرمان برگزار می‌شود که در حال حاضر یک رویداد اجتماعی و گردشگری برای استان کرمان محسوب می‌شود.
امروزه بیشتر جنبه‌های ظاهری آن برای عموم نمایان است و بیشتر به عنوان یک جشن از آن یاد می‌شود. در صورتی که پیشینه‌ی این رخداد، بسیار مهم و در ارتباط با شناخت انسان از محیط اطراف خود است. در یاداشتی مختصر از زاویه‌ای دیگر به این رویداد پرداخته می‌شود تا به فهمی روشن از آن دست یابیم.
مراسم سده (سده‌سوزی) مقارن با 10 بهمن‌ماه در کشورهای ایران، هند، افغانستان و تاجکستان برگزار می‌شود.
بر پایه‌ی منابع مکتوب، چند وجه تسمیه در خصوص آن وجود دارد. عده‌ای بر این باورند که سده معرف صدمین روز زمستان است که از ابتدای زمستان (اول آبان‌ماه) تا ۱۰ بهمن‌ماه که جشن سده برگزار می‌شود صد روز، و از ۱۰ بهمن‌ماه تا اول بهار ۵۰ روز و ۵۰ شب بوده و از این روز به بعد انسان به آتش دست پیدا کرده و شب هم مانند روز روشن و گرم و زنده است؛ بنابراین، شب‌ها هم شمرده می‌شوند.
نظر دیگر اینکه که ایرانیان دو ماه میانی زمستان را، همان دی و بهمن را، بسیار سخت و هنگام نیرومند گشتن اهریمن می‌دانستند و برای پایان یافتن این دو ماه نیایش‌های ویژه‌ای برگزار می‌کردند؛؛ از شب چله که چله بزرگ نیز نامیده می‌شد و در آن مهر برای مبارزه با اهریمن دوباره زاده شده بود تا شب دهم بهمن‌ماه که جشن سده و چله کوچک نامیده می‌شد برابر ۴۰ روز است و به سبب اینکه آتش (مظهر گرما و نور و زندگی) در روز سده کشف شده بود و وسیله‌ی دیگری برای مبارزه با اهریمن و بنا بر آیین باعث روشنایی شب مانند روز شد از شب چله کوچک تا اول اسفند ۲۰ روز و ۲۰ شب (جمعاً چهل شب و روز) است.
نظر دیگر اینکه سده معرف صدمین روز زمستان از تقویم کهن است، زمستان در تقویم کهن 150 روزه و تابستان 210 روزه بوده است و برخی گفته‌اند که این وجه تسمیه به مناسبت صد روز پیش از به دست آمدن محصول و غلات است. در میان حرکت زمین از فصل زمستان سرد به فصل بهار و گرم شدن زمین وجه مشترک این چند نظریه است.
در خصوص این جشن که یکی از کهن‌ترین مراسم های شناخته‌شده در ایران است اظهارنظرهای مختلفی در خصوص فلسفه‌ی وجودی آن مطرح شده است. بعضی از محققین اشاره به این دارند که از سده در متون زرتشتی نامی برده نشده است. باز از سوی دیگر، متأسفانه عده‌ای عجولانه و بدون بررسی کافی اعتقاد دارند این جشن اصلا آیینی ایرانی نیست و از کشورهای دیگر به ایران آمده است. به هر حال، جامعه زرتشتی‌ها این مراسم را با ضوابط خاصی برگزار می‌کنند و امروزه یکی از رخدادهای مهم با هدف جذب گردشگر در شهر کرمان محسوب می‌شود.
انسان همواره برای رفع نیازهای روزمره‌ی خود با محیط اطراف به یک هماهنگی رسیده است. به طوری که با شناخت از تغییرات جغرافیایی از جمله شب و روز، فصول سرد(پاییز و زمستان) و گرم (بهار و تابستان) برای انجام امور زندگی خود از جمله کشاورزی، دامداری، صنعتی و اجتماعی به تعامل با محیط جغرافیایی اطراف خود رسیده بود. یکی از این امور کشاورزی است که یکی از نیازهای اصلی بشر از گذشته تا به امروز محسوب می‌شود و بیشتر جنبه‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی در جوامع باستان بر پایه‌ی آن تنظیم می‌شده است. به طوری که اکثر مراسم‌ها و آیین‌ها ریشه در تغییرات جغرافیایی محیط اطراف انسان دارد؛ به طور مثال، سرآغاز شکل‌گیری نوروز، یلدا و سده برگرفته از همین تغییرات طبیعت اطراف جوامع بشری است. نوروز حرکت طبیعی زمین به سمت آغاز رویش زندگی است و یلدا نیز شروع فصل سرما (چله بزرگ) در مسیر و چرخش بستر زمین است. به طوری که در تعیین و زمان این دو رویداد (نوروز و یلدا) حرکت و تغییرات طبیعی زمین نقش اساسی دارد و انسان کوشیده برای انجام امور زندگی خود در رفتارهای اقتصادی (کشاورزی) اجتماعی (تعیین مراسم خاص) از آن بهره برده و تعامل مناسبی با آن داشته باشد که این رفتارها تا به امروز ادامه دارد.
آنچه از منابع مکتوب و شواهد استنتاج می‌شود اینکه جوامع بشری چه در گذشته و حال برای رفع نیازهای اساسی و مهم زندگی خود (کشاورزی) با شناخت از محیط اطراف خود (جبر محیطی) پس از پشت سر گذاشتن فصل سرما (چله بزرگ) زمانی(10 بهمن) که فصل رویش شروع می‌شود(چله کوچک) اقدام به کاشت محصولات کشاورزی می‌کند تا در فصل بهار این دانه‌های محصولات کشاورزی سر از خاک بیرون بیاورند و تا فصل گرما(تابستان) رشد کنند و سپس در پاییز سرآغاز فصل سرما برداشت شوند که این روند هرسال تا به امروز در جوامعی که نیاز اساسی آنها کشاورزی است ادامه داشته و تکرار می‌شود.
تکرار این روند در اکثر روستاهای ایران و منطقه خاورمیانه هر ساله اجرا و بعضاً بدون مراسم خاصی از جمله سده یا سده‌سوزی و همراه با درک مناسب انسان از شرایط جغرافیایی اطراف خود صورت می‌گیرد. همان‌طور که در قبل به آن اشاره شد، در وجه تسمیه چند واژه مهم که اکثر آنها بر گرفته از تغییرات طبیعی زمین هستند و شامل گرمای زمین(کشف آتش)، چله بزرگ(آغاز فصل سرما)، چله کوچک (شروع پایان فصل سرما) می‌شوند وجود دارد که همگی آنها با روند آغاز کشت محصولات کشاورزی توسط انسان تطبیق دارد.
به هر حال، این مراسم خاص دارای فلسفه‌ی منطقی و هدفمند در ارتباط با شناخت انسان از محیط خود است و به عبارتی دیگر، سده نشانگر شناخت و تعامل سازنده انسان از طبیعت خود برای رفع نیاز های مهم و اساسی است که نیاز است پژوهش‌های مستقلی در این زمینه انجام گیرد. ولی کوشیده شد در این یاداشت کوتاه به دیگر زوایای پنهان پرداخته شود تا به فهمی روشن از این مراسم کهن که به عبارتی نمود اجتماعی تعامل انسان با تغییرات طبیعی زمین است برسیم»./الف
*دکترای باستان‌شناسی
عکس: جشن سده کرمان، بهمن 99 / محمد لطیف‌کار
نظر خود را بنویسید