فردای کرمان - گروه جامعه: جیرفت در حوزۀ فرهنگی جنوب‌شرق ایران از جمله مناطق حائز اهمیت است که کاوش‌های باستان‌شناسان توانسته بخشی از غبار سنگینی که بر روی فرهنگ و تمدن فراموش‌شدۀ این منطقه نشسته را کنار بزند. یکی از محوطه‌های مهم در این حوزه، شهر قدیم جیرفت (دقیانوس) است که در همسایگی شهر امروز و در کنارۀ غربی هلیل‌رود واقع شده است.
کاوش‌های باستان‌شناسی در این شهر که در اوایل دهۀ هشتاد صورت گرفت، آثاری از معماری گذشته از جمله کوچه‌ها و معابر و مغازه‌ها و مسجد و حمام شهر را نمایان و همگان را حیرت‌زده کرد.
دکتر نادر علیدادی‌سلیمانی باستان‌شناس در این‌باره می‌گوید: معابر شهر قدیم سنگفرش و بسیار با ظرافت در آن کار انجام شده و به‌دلیل شیبی که این معابر دارد، هنگام باران، آب از مرکز شهر خارج میشود.
براساس آنچه که امروز از این شهر به ثبت رسیده، عرصۀ محوطه حدود 12 کیلومترمربع است ولی به گفتۀ علیدادی‌سلیمانی وسعت واقعی محوطه خیلی بیشتر از این‌هاست. به عنوان مثال، روستایی در بالادست وجود دارد که باستان‌شناسان شک ندارند روی محوطه بنا شده است.
این شهر در واقع، جیرفتِ دورۀ اسلامی است که در سده‌های چهارم تا ششم هجری زنده بوده است. برخی می‌گویند در بالادست آن سدی وجود داشته که شکسته و شهر قدیم جیرفت را آب برده؛ اما علیدادی‌سلیمانی می‌گوید: «اگر این ادعا درست بود، با کاوش‌های علمی باستان‌شناسی باید آثاری از آن سیلاب را می‌دیدیم اما این‌طور نشده است. بلکه به استناد منابع تاریخی، نابودی این شهر به‌دلیل حملۀ ترکمانان غز بوده است. او می‌گوید: پس از این حمله، این شهر برای همیشه از بین می‌رود و هرگز کمر راست نمی‌کند.
به گزارش خبرنگار فردای کرمان، در جریان بازدیدی که 1۵ اردیبهشت‌ماه گروهی از دوست‌داران میراث‌فرهنگی استان از این منطقه داشتند، علیدادی‌سلیمانی این توضیحات را داد.
وی همچنین گفت: «این شهر در واقع، جیرفتِ دورۀ اسلامی است. مورخان و جغرافی‌نویسان در منابع متعدد از جیرفت کهن یاد کرده‌اند از جمله مَقدَسی، ابن حوقَل، ابن خردادبه، استخری و ... مقدسی می‌نویسد: جیرفت مرکز مجمع بازرگانانی بود که کالاهایی از مصر، زنگبار، حبشه، روم و هند وارد آن شده و این شهر به‌صورت پخش‌گاهی عمل می‌کرده و مجدد کالاها از جیرفت به شهرهای دیگر می‌رفته است. جیرفت در واقع بر سر راه دریای جنوب بوده و در سدۀ چهارم هجری راه بزرگ تجاری از دریا به جیرفت رسیده و جیرفت مرکزی برای پخش کالاها بوده است».
وی افزود: «در دورۀ سلجوقیان جیرفت مرکز زمستانی حکام سلاجقۀ کرمان بوده است و شش ماه از سال را در جیرفت می‌گذراندند و با نوروز به سمت کرمان امروزی می‌رفتند».
وی ادامه داد: «کاوش‌های علمی بسیار خوبی از سال 80 تا 86 به سرپرستی دکتر حمیده چوبک در این شهر انجام شد. ولی اعتبار ما محدود بوده و اجازه داده فقط لکه‌ای از شهر را کاوش کنیم و مسجد و حمام را شناسایی کرده‌ایم».
وی با بیان اینکه در این محوطه، زیر پای ما آثار معماری وجود دارد، توضیح داد: «فضاهای تجاری و مسجد و حمام و کوچه و فضاهای مسکونی تنها بخشی از شهر بسیار بزرگ و بسیار غنی سده‌های چهارم تا ششم هجری است. مصالح به‌کار رفته، همان آجرهای سدۀ چهارم است. اگر در این محوطه قدم بزنید، سر راه، قطعه سفال‌های فراوان اعم از لعاب‌دار و نقوش برجسته با رنگ‌های مختلف مشاهده می‌کنید که همه حاصل کارگاه‌های صنعتی صنعتگران همین شهر هستند. همچنین، ظروف سفالی و فلزی و سنگی نیز در این شهر وجود داشته است».
این باستان‌شناس گفت: «در جریان کاوش‌های خانم دکتر چوبک که در بخش مسکونی و کارگاهی شهر قدیم جیرفت انجام شد، در انتهای شرقی، به بخش‌هایی دست یافت که با تداوم کار، به یکی از مساجد تاریخی رسید. منابع تاریخی می‌گوید که شهر قدیم جیرفت چند مسجد داشته است. در یکی از منابع، آدرس داده میشود که مسجد جمعه در نزدیک هلیل‌رود و دروازۀ بم قرار داشت. شهرهای قدیم چند دروازه داشته و بسیاری از آن‌ها، به سمت شهری که می‌رفت نام‌گذاری میشود. اینجا می‌گوید مسجد در نزدیکی دروازه‌ای است که به سمت شهر بم می‌رفته است».
وی ادامه داد: «با تداوم کاوش‌ها به مسجد با صحن مرکزی و ستون‌هایی که طاق و رواق داشته دست یافته است. کاوش‌های باستان‌شناسی می‌گوید این مسجد چند مرحلۀ توسعه‌ای دارد که قدیمی‌ترین آن قرن سوم هجری بوده و تا دورۀ سدۀ ششم هجری ادامه یافته است».
وی با بیان اینکه ستون‌های آن هم تفاوت‌هایی دارد، اظهار کرد: «ستون‌ها گاهی تزئینی و گاهی چهارگوش هستند».
وی اضافه کرد: «این مسجد یک محراب گچ‌بری نیز دارد که بخشی از گچ‌بری آن در موزۀ کرمان قرار دارد و بسیار زیبا و از شاهکارهای هنر گچ‌بری سدۀ چهارم هجری است».
وی با اشاره به اینکه بقایای معماری و مناره‌های مسجد نیز در این محوطه قابل مشاهده است، ادامه داد: «از مسجد که جلوتر بروید، بخشی از کانال‌های آب را می‌بینید که آب موردنیاز مسجد از بالادست هلیل، از طریق این کانال‌ها وارد جایی می‌شده که از آن به‌عنوان وضوخانه یاد می‌کنیم».
وی گفت: «در بخش شمال‌شرقی نیز شبستانی می‌بینید که منفک است و از آن به‌عنوان مسجد زنانه یاد می‌کنیم که جدا از بخش مردانه بوده است».
وی در پاسخ به این پرسش فردای‌کرمان که آیا اطراف مسجد بازار بوده است؟ اظهار کرد: «بله. منابع تاریخی می‌گوید که مسجد، نزدیک دروازۀ بم و بازار بوده است».
علیدادی‌سلیمانی سپس دربارۀ پایان حیات در این شهر توضیح داد: «در منابع تاریخی آمده است که در سدۀ ششم هجری با حملۀ ترکمانان غز شهر قدیم جیرفت از بین می‌رود به نحوی که می‌گفتند کوچه‌ها را می‌گشتند و هیچ موجودی را نمی‌گذاشتند که زنده از دم تیغ‌شان بگذرد. برخی اما می‌گویند که در بالادست این شهر، سدی وجود داشته که شکسته شده و شهر قدیم جیرفت را آب برده؛ اما این درست نیست. اگر درست بود، با کاوش‌های علمی باستان‌شناسی باید آثاری از آن سیلاب از جمله سنگ‌ها و انباشت رسوبات و آبرفت‌ها را می‌دیدیم ولی هیچ‌کدام نیست بلکه با حملۀ ترکمانان غز بوده که این شهر برای همیشه از بین می‌رود و هرگز کمر راست نمی‌کند».
وی سپس اظهار کرد: «کاوش‌های شهر قدیم جیرفت بسیار محدود بوده و شاید بتوان گفت اندازۀ نوک مداد بر صفحۀ کتاب است و بقیۀ آن زیر خاک است».
وی با بیان اینکه همیشه سهم حوزۀ فرهنگ اندک و آب باریکه بوده است که در سال‌های اخیر قطع شده است، ادامه داد: «زمانی در یک فصل که شامل دو ماه متوالی است، با 30 کارگر کار می‌کردیم و 100 میلیون تومان برای این پروژه کافی بود ولی اکنون با تورم موجود، این هزینه باید چندین برابر شود. علاوه بر دستمزد کارگران، هزینۀ هیاتی که از باستان‌شناسان و متخصصین علوم میان‌رشته‌ای از سراسر کشور تشکیل میشود را نیز باید بپردازیم».
علیدادی‌سلیمانی افزود: «برای دورۀ پیش از تاریخ در کنارصندل، هیات‌هایی از آمریکا و ایتالیا و فرانسه با ما کار می‌کردند و نمونه‌ها برای آزمایش به کشورهای دیگر می‌رفت که همه هزینه داشت».
وی در پاسخ به این پرسش خبرنگار استقامت که اکنون آیا بابت حفاری غیرمجازی در این محوطه نگرانی ندارید؟ گفت: «پایگاه حفاظت کار خود را انجام می‌دهد اما محوطۀ باستانی را نمی‌توان رها کرد و بگوییم هرموقع پول داشتیم کار کنیم. انتظار می‌رود کاری که شروع می‌کنیم تداوم داشته باشد. نمی‌گویم شکم همۀ تپه‌ها و محوطه‌ها باید شکافته شود. کاوش‌هایی که صورت می‌گیرد، در پاسخ به سوالاتی است که وجود دارد. اما متاسفانه به دلیل عدم تامین اعتبار به آنچه می‌خواستیم در جنوب‌شرق ایران نرسیدیم در حالی که این محدوده بسیار غنی است».
وی با تاکید بر اینکه امکانات حفاظتی باید تقویت شود، خاطرنشان کرد: «متاسفانه به دلیل عدم تامین اعتبار، کاوش‌های این شهر متوقف شده است».
گفتنی است انجام این سفر با حمایت شرکت گهرزمین و اداره میراث فرهنگی میسر گردید.
نظر خود را بنویسید