فردای‌کرمان ـ محمد جهانشاهی*: صنعت گردشگری، قرن بیست‌ویک جامعه امروز را همچنان تحت تاثیر گسترش خود قرار می‌دهد. اکنون و بعد از عبور جهان از چالش بزرگ و فراگیر کرونا، این صنعت جایگاه خود را به‌عنوان یکی از بخش‌های مهم اقتصادی بازیابی می‌کند. شورای جهانی سفر و گردشگری (WTTC) که گزارش‌هایی دربارۀ تاثیرات اقتصادی و اشتغال سفر و گردشگری برای ۱۸۵ کشور یا اقتصاد و ۲۵ منطقه جغرافیایی جهان را تولید می‌کند، اعلام کرده است که سهم این صنعت از هر چهار شغل تولید شده در جهان، پیش از کرونا، یک شغل بوده یعنی معادل ۲۵ درصد از مشاغل ایجاد شده در دنیا. و براساس این گزارش بیش از ۱۰ درصد مشاغل (۳۳۳ میلیون شغل) و بیش از ۱۰ درصد تولید ناخالص داخلی جهان که عددی بیش از 9,6 تریلیون دلار است، حاصل اثرات مستقیم، غیرمستقیم و القایی گردشگری است.
این صنعت بزرگ‌ترین و متنوع‌ترین بخش اقتصادی دنیا محسوب می‌شود و اثرات آن علاوه بر شاخص‌های اقتصادی (درآمد ارزی، ایجاد اشتغال، رونق صنایع داخلی و...) بر بخش‌های فرهنگی، زیست‌محیطی و روابط بین‌الملل تاثیرگذار است. کشور ما نیز تحت تاثیر عوامل داخلی و بیرونی، شاهد فراز و فرودهای زیادی در گسترش این صنعت بوده و در حال حاضر اثرگذاری فعالیت‌های مرتبط با صنعت گردشگری بر درآمدهای ارزی، رونق کسب وکارهای کوچک، تنوع‌بخشی به اقتصاد روستایی و جذب بخشی از بازار سرمایه، مشهود است.گفتنی است، میزان اثرگذاری این بخش بر اقتصاد پهنه‌های سیاسی کشور به ویژه در سطوح استانی دارای تفاوت‌های جدی و بعضا زمینه‌ای برای رقابت است.
استان کرمان، به‌عنوان پهناورترین استان کشور که در میان ۱۰ استانِ با بیش‌ترین سهم در تولید ناخالص داخلی کشور قرار دارد، همواره یکی از سه استان کشور در صادرات محصولات غیرنفتی کشور بوده است. رتبه‌ای که به‌واسطۀ وجود نزدیک به ۲۰ درصد باغات کشور و تولید محصولات کشاورزی با ارزش‌افزوده بالا از جمله خرما، پسته، گل محمدی، گردو، صیفی‌جات خارج از فصل جنوب استان و همچنین دارا بودن رتبۀ اول ذخایر معدنی کشور رقم خورده است. گفتنی است فعالیت‌های صنعتی به ویژه در حوزۀ خودروسازی بزرگ‌ترین بخش خصوصی این صنعت را در استان شکل داده و این تنوع، گستردگی و اهمیت فعالیت‌های اقتصادی باعث ایجاد پنج فرودگاه فعال در استان شده است.
از سویی دیگر وجود پیشینۀ تاریخی و محوطه‌های باستانی، نشان دیگری از اهمیت این استان کشور دارد. 9 اثر ثبت شده در فهرست جهانی یونسکو در کنار وجود ده‌ها رشته فعال صنایع‌دستی و شهرها و روستاهای ملی و جهانی این حوزه، نشان‌دهندۀ ظرفیتهای ویژه استان کرمان در بخش‌های مختلف است. تنوع اقلیمی بسیار محسوس و موقعیت جغرافیایی در مساحتی بیش از ۱۸۱ هزار کیلومترمربع، پهنه‌های بیابانی گرم و خشک، ارتفاعات پراکنده و وجود ۱۲ قله بالای چهار هزار متر، دشت‌های جلگه‌ای با ارتفاع متوسط ۴۰۰ متر با اقلیم گرم و مرطوب و نیز پهنه‌های پوشیده از جنگل‌های گرمسیری و سردسیری که تنوع زیستی جالب‌توجهی را هم در بخش‌های گیاهی و هم جانوری رقم‌زده و وجود انواع مناطق حفاظت‌شده تا سطح پارک ملی، نشان از ظرفیت بالای استان کرمان به لحاظ طبیعی و زیست‌محیطی دارد، از طرفی این استان به دلیل همسایگی با استان‌های سیستان و بلوچستان، هرمزگان، یزد، فارس و خراسان جنوبی تنوع فرهنگی جالب توجهی را رقم زده تا جایی که بیش از ۱۰ درصد عشایر کشور در بخش‌های مختلف استان ییلاق و قشلاق دارند.
با همه این احوالات، آنچه وضعیت امروز استان کرمان را مشخص می‌کند، شاهد توسعۀ متوازن در این پهنه نیستیم و شاخص توسعۀ منابع انسانی، اختلاف قابل‌تاملی با این توانمندی‌ها دارد. هم‌اکنون استان کرمان با چالش‌های جدی در مسیر توسعۀ خود روبه‌رو است؛ اصلی‌ترین چالش استان کرمان، کاهش سفره‌های آب زیرزمینی است که فرونشست زمین، خشک‌سالی و بیابان‌زایی، کاهش سطح زیر کشت بخشی از اثرات آن بر کشاورزی و مناطق روستایی استان است.
از سوی دیگر ذخایر معدنی استان اگرچه حجم قابل‌توجهی را شامل می‌شود، اما از آنجا که این بخش، یک منبع پایان‌پذیر در اقتصاد محسوب می‌شود، تاثیرات قابل‌توجهی بر آیندۀ اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی استان خواهد داشت. اگرچه اکنون بحث انتقال آب از خلیج‌فارس می‌تواند بخشی از نیازهای آبی استان را برطرف می‌کند، اما به نظر می‌رسد تنوع‌بخشی به اقتصاد استان و بهره‌گیری از منابع و ظرفیتهای سایر حوزه‌ها یک راهبرد الزامی است.
یکی از مهم‌ترین بخش‌های استان که رشد شایسته‌ای با توجه به ظرفیت خود نداشته، صنعت گردشگری است. پیشینۀ فعالیت در این صنعت به شکل جدی و اثرگذار در اقتصاد استان به دهۀ ۷۰ برمی‌گردد. طی ۳۰ سال گذشته استان کرمان شاهد حرکت‌های جدی در صنعت گردشگری و حوزه‌های مرتبط بوده است، اما به دلیل ناپایداری در برنامه‌ریزی و اجرا، شاهد گسست‌های پی‌درپی در مسیر توسعه‌ای این صنعت در استان کرمان هستیم. دهۀ ۷۰، تجربه حضور بیش از ۴۰ هزار گردشگر خارجی، رتبۀ سوم را برای استان کرمان بعد از فارس و اصفهان به دنبال داشت. طی سه دهۀ اخیر شاهد توسعه زیرساخت‌ها در بخش حمل‌ونقل زمینی و هوایی بوده‌ایم. تنوع سرمایه‌گذاری‌ها به ویژه در ۲۰ سال گذشته، رشد قابل‌توجهی گرفته و امروز با رقمی بیش از ۶۰۰۰ میلیارد تومان همچنان توسعۀ زیرساخت‌ها ادامه دارد و شاهد حضور بخش‌های بزرگ اقتصادی استان در کنار کسب‌وکارهای خرد گردشگری هستیم. اما آنچه باعث اثرگذاری نه‌چندان زیاد گردشگری بر اقتصاد استان و نیز بر سطح زندگی مردم شده، عدم وجود گردشگران به تعداد کافی بوده است. ضریب اشغال متوسط تختهای موجود در استان کمتر از ۴۵ درصد است، رقمی که هیچ هم‌خوانی با داشته‌های استان ندارد و پیوسته تکرار می‌شود با توجه به این اوصاف، لزوم به‌کارگیری ابزارهای مختلف در چهارچوب رویکردهای جدید از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
استان کرمان به ویژه مدیران و تصمیمسازان آن مجبور به انجام حرکت‌های تازه هستند؛ روند فعلی اگرچه ایستا نیست، اما تحرک لازم را هم ندارد. طی سال‌های اخیر، عمدۀ تلاشها در صنعت گردشگری استان معطوف به توسعۀ زیرساخت‌ها بوده و مباحث مهمی چون بازاریابی و تبلیغات همواره مغفول مانده است و این باعث شده شاهد همافزایی و اثرگذاری مناسبی در زنجیرۀ ارزش گردشگری استان نباشیم.
شرایط امروز کشور در بحث ظرفیتهای حمل‌ونقل و دوری استان از مراکز جمعیتی، محدودیت‌ها و موانع جدی را پیش پای گردشگری استان قرار داده است. صدها فروند هواپیمای کشور در حال حاضر به دلیل تحریم‌ها زمین‌گیر هستند و ظرفیت پروازی کشور تنها برای یک‌سوم نیاز در حال خدمات‌دهی است و حدود ۱۳۰ فروند انواع هواپیمایی که در خطوط داخلی فعال هستند، جوابگوی نیاز بازار کشوری که حداقل 550 فروند نیاز دارد، نبوده اند. همچنین در بخش ریلی از 1000 لوکوموتیو کشور حداقل 500 دستگاه آن از چرخه خارج شده و نیازمند تعمیر و بازسازی است.
این شرایط باعث شده تا دسترسی استان به بازارهای بزرگ و سنتی داخلی از جمله شهرهای تهران، تبریز و اصفهان محدود باشد. در این شرایط برنامه عملیاتی کرمان ۱۴۰۴ با رویکرد تمرکز بر بازارهای استان‌های همجوار و نیز بیش از سه میلیون جمعیت استان از طرف اتاق بازرگانی استان ارائه شده است. پیرامون استان کرمان بیش از ۱۲ میلیون نفر زندگی می‌کنند که به انضمام جمعیت استان، بازاری ۱۵ میلیون نفری را شکل می‌دهند. تحریک تقاضای سفر در این بازار با بهره‌گیری از ابزارهای مختلف از جمله برگزاری رویدادهای مختلف، منظم و برنامه‌ریزی‌شده باکیفیت می‌تواند زمینهساز تحولات جدی در صنعت گردشگری استان باشد.
این برنامۀ عملیاتی که در بازۀ زمانی کوتاهمدت طراحی شده، مدلی ارائه می‌دهد که بر اساس آن ظرفیتهای مادی و معنوی استان در ساختاری تحت عنوان «ستاد توسعه کرمان ۱۴۰۴» بر تحولات گردشگری استان اثربخش خواهند بود. برگزاری رویدادهای مختلف در سطوح محلی، استانی، منطقه‌ای، ملی و بین‌المللی، تولید و انتشار محتوا در گسترۀ وسیع از اهداف مهم این برنامه است.
انجام عملیات در بازارهای هدف که شامل شهرهای استان و شهرهای استان‌های همجوار می‌شود با بهره‌گیری از توان بخش‌های مختلف از جمله شهرداری‌ها، بنگاه‌های بزرگ اقتصادی استان و نیز بخش‌های حرفه‌ای و مردمی قابلیت جدیدی در مسیر توسعه گردشگری استان محسوب می‌شود. در این برنامه علاوه بر رویدادهای گردشگری موضوعی که بر اساس مزیت‌های شهرستان‌ها و استان طراحی می‌شود، دستگاه‌های دولتی و حاکمیتی نیز به دنبال میزبانی از رویدادهای خود با هدف حمایت از بخش‌های مختلف از جمله اقامتی، پذیرایی، سوغات و صنایع‌دستی استان خواهند بود.
«کرمان ۱۴۰۴»بستری برای همافزایی ظرفیت‌ها در مسیر توسعه گردشگری در پهنۀ گستردۀ استان محسوب می‌شود که علاوه بر افزایش رفت‌وآمد و تحرک در سطح استان، تقویت راهبردهای دیگر از جمله توسعۀ گردشگری خارجی، توزیع متوازن و عادلانه ثروت در استان، کاهش فشار بر منابع آبی، تنوع‌بخشی به اقتصاد استان و نیز زمینهساز سناریوهای متنوع برای آیندۀ استان خواهد بود. این برنامه مدلی برای ادامۀ حرکت در این مسیر بوده و با تداوم آن توسط صاحبان قدرتهای سیاسی و اقتصادی استان در سال‌های بعد می‌تواند طی حداکثر سه برنامه تا 1408 تحولات چشمگیری در صنعت گردشگری استان رقم بزند، برنامهای که بر اساس آن ظرفیتهای شمال، جنوب، شرق و غرب استان در مسیری هدفمند پیش پای توسعه استان قرار خواهد گرفت.
آنچه در سند آمایش استان با جدیت مورد مطالعه قرار گرفته و اکنون به‌عنوان سندی بالادست پیش پای مدیران و تصمیم‌گیران استان است. این برنامه حرکتی است در مسیر توسعه پایدار استان کرمان و تمرینی است برای بهره‌گیری از ظرفیت‌ها و منابع برای نسل امروز و نسل فردا.
کلام آخر اینکه «کرمان 1404» برنامهای است که در صورت اجرا در چهارچوب تعین شده می‌تواند از آن به عنوان تنها نمونۀ مدون و عملیاتی شده در نوع خود یاد کرد، چراکه متاسفانه بیش از 95 درصد برنامه‌های حوزه بازاریابی و تبلیغات گردشگری در کشورمان محدود به کارهای روتین، بدون شاخص ارزیابی و محدود به بخشی از یک برنامه چند جانبه هستند، هرچند که برخی از برنامه از جمله «اصفهان 2020» یا «همدان 2018 » اثرات مثبتی در روند توسعه گردشگری آن مقاصد داشته اما هرگز شاهد برنامۀ عملیاتی، مدت‌دار و همه جانبه با مشارکت بخش‌های مختلف نبوده‌ایم که به‌عنوان نمونه برای الگو مورد استفاده قرار گیرد. ضمن آنکه «کرمان 1404 » نمونه منحصر به فردی با گسترۀ استانی و با رویکردی جدید (بازار یابی دیوار به دیوار و همجوار) است که می‌تواند مبنایی برای نمونه‌های کامل‌تر و اثر بخش‌تر در آینده باشد.
کرمان ۱۴۰۴ آرزوهای به‌روز شدۀ گردشگری استان است. آرزوهایی که در دهۀ ۸۰ بخشی از آن در قالب کرمان ۸۵ تجلی پیدا کرد و اکنون زمان اتفاقات تازه است.
* کارشناس گردشگری و مشاور برنامۀ «کرمان 1404 » اتاق بازرگانی استان کرمان
نظر خود را بنویسید