فردای‌کرمان - گروه جامعه: اگرچه به احترام خانواده‌های داغدار حادثۀ تروریستی 13 دی‌ماه آتش جشن همگانی سده امسال در کرمان برافراشته نشد، اما ثبت‌جهانی این آیین باستانی که حدود دو ماه پیش انجام شد شرایطی را فراهم کرد که در این روزها بیش از هر زمان دیگری از سده سخن گفته شود.
از میان جشن‌ها و آیین‌های گوناگونی که در ایران‌فرهنگی و طی هزاران سال عمر این تمدن برگزار می‌شده در حال حاضر جشن‌های زمستانی از یلدا تا سده و نوروز جایگاه خاص‌تری در بین مردم دارند و به‌طور ویژه‌ای گرامی داشته می‌شوند.
آیین سده‌سوزی 40 روز پس از یلدا و در شامگاه دهم بهمن‌ماه، در دو حوزۀ فرهنگی زرتشتیان ایران و در شهرهایی از جمله کرمان، یزد، شیراز و اصفهان برگزار می‌شود. در حوزۀ فرهنگی خراسان نیز به‌ویژه در میان روستاییان این آیین برپا می‌شود. حتی گفته می‌شود در شمال کشور و در مازندران نیز سده برگزار می‌شود. اغراق نیست اگر بگوییم جشن سده درکرمان عمومی‌تر و مفصل‌تر از سایر مناطق ایران است. طی چندین قرن زرتشتیان کرمان این آیین را برگزار کرده و همواره نیز فرصتی فراهم شده که غیرزرتشتیان نیز در این مراسم شرکت کنند.
صحبت از آیینی در کرمان است که استاد پورداود، آن را «باشکوه‌ترین جشن سده در همۀ دنیا» نامیده است.
117 سال سده‌سوزیِ بی‌وقفه
در گفت‌وگویی که پیشتر با آرش ضیاتبری ـ پژوهشگر تاریخ زرتشتیان داشتم، او گفت: از زمانی که آتش کشف شد این جشن در کل ایران برگزار می‌شده است ولی بعد از ورود اعراب به ایران و پس از آن‌که جلوی برگزاری جشن‌هایی که در رابطه با آتش بود گرفته شد، آتش سده هم برافروخته نشد تا اینکه در زمان «مرداویج» مجدد برگزاری جشن سده از سر گرفته شد.
جشن سده کرمان از زمان صفویان تاکنون به‌صورت عمومی در باغی به‌نام «بُداغ‌آباد» و در زیارتگاه «شاه مهرایزد» برگزار شده است. بداغ‌آباد در انتهای خیابان «مهدیه» و در خیابان «سده» شهر کرمان قرار دارد.
به نقل از ضیاتبری، جشن سده در کرمان از سال 1285 شمسی تاکنون بدون وقفه برگزار شده است البته در زمانی که محمود افغان به کرمان حمله کرد، چندین سال این جشن به‌صورت عمومی و در این مکان برگزار نشد و تنها در محله‌های زرتشتی‌نشین آن را برگزار می‌کردند. در دهه‌های اخیر هم، برخی سال‌ها و در مناسبت‌هایی خاص از جمله در سال‌های شروع جنگ تحمیلی یا در همان سالی که آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی درگذشت و همچنین امسال، این مراسم به‌صورت عمومی برگزار نشده است.
نیایش و شکرگزاری
برگزاری این جشن در کرمان دو بخش دارد. یکی آیین مذهبی و دیگری آتش‌افروزی در زمینی نسبتا بزرگ که همواره جمعیت بسیار زیادی از شهروندان کرمانی و غیرکرمانی از اقشار گوناگون اعم از هنرمندان و خبرنگاران و بازاریان و مسئولان دولتی در آن شرکت می‌کنند.
در بخش مذهبی آیین سده، سفره‌ای مخصوص در محل آرامگاه شاه‌مهر ایزد پهن می‌شود و سه موبد زرتشتی که لباس‌هایی یک‌دست سفید بر تن دارند، بر روی سکویی و دور این سفره نشسته و با خواندن بخش‌هایی از اوستا به نیایش و شکرگزاری پروردگار می‌پردازند. این بخش از مراسم را «جَشَن‌خوانی» می‌گویند. در سفرۀ جشن سده خوراکی‌هایی قرار می‌گیرد که نماد هفت «امشاسپندان» هستند.
پس از جشن‌خوانی، شاهنامه‌خوانی انجام می‌شود و معمولا اجرای موسیقی و سخنرانی هم در این بخش از مراسم که بیشتر زرتشتیان در آن حضور دارند برنامه‌ریزی می‌شود. با پایان یافتن جشن‌خوانی، سه موبد به نماد سه اصل دین زرتشتی در جلو حرکت می‌کنند و دیگر حاضران در ردیف‌هایی منظم پشت سر ایشان می‌آیند و همه به سمت هیزم‌ها و محل آتش‌افروزی در محوطۀ باز می‌روند.
آتش‌نیایش و پایان سده
معمولا برگزارکنندگان مراسم از شب قبل تلی از هیزم را در زمینی که آتش جشن سده افروخته می‌شود مهیا می‌کنند. موبدان که به این هیزم‌ها رسیدند، مراسم «آتش‌نیایش» را برگزار می‌کنند به این صورت که سه موبد سه مرتبه اطراف آتش می‌چرخند و بعد از آن، با آتش مجمری که از آتش هزار سالۀ آتشکدۀ زرتشتیان کرمان است هیزم‌ها افروخته می‌شود.
این آتش، «وَرَهرام» و محترم‌ترین و مقدس‌ترین آتش است که علاوه بر آتشکده کرمان، در آتشکده یزد هم از آن وجود دارد. آتشی که ضیاتبری دربارۀ آن این‌گونه توضیح می‌دهد: «آتش از صنف‌های مختلف تشکیل می‌شده است. آتش دادگاه یا دخمه، آتشی که هرمحله برای خودش داشته، آتشی که هر منطقه داشته و بزرگ‌ترین آن آتشی بوده که هر کشوری که صاحب یک حاکم و حکومت بوده، داشته است. بعد از آتش ورهرام، آتش آدوران قرار داشته که آتش منطقه بوده و بعد هم آتش محله و آتش دادگاه قرار داشته است».
وی ادامه می‌دهد: «آتش ورهرام از 15 صنف آتش مختلف تشکیل شده که یک سال و نیم، جمع‌آوری و تخت‌نشین کردن آن طول می‌کشیده است».
تخت‌نشین کردن آتش که همان یک‌جا ثابت کردن آن است نیز با آداب خاصی انجام می‌شده است.
پژوهشگر تاریخ زرتشتیان می‌گوید: «آتش کرمان، براساس آخرین سند مکتوبی که داریم، در سال 1014 یزدگردی / 1024 خورشیدی در «محله‌شهر» کرمان تخت‌نشین شده است. این آتش به مرور جابه‌جایی داشته که به آتشکده قناتغستان و سپس به آتشکده فعلی کرمان منتقل می‌شود».
ردّ یک باور دربارۀ سده
از آنجا که در برگزاری این آیین، زرتشتیان نقش اصلی را دارند برخی چنین تصور می‌کنند که آیینی متعلق به دین زرتشت است اما زنده‌یاد دکتر محمود روح‌الامینی ـ انسان‌شناس برجسته در کتاب «آئين‌ها و جشن‌های کهن در ايران امروز»، اين نظر را نمی‌پذيرد و می‌نویسد: «اين جشن جنبۀ دينی ندارد. داستان هوشنگ و فرار مار و پيدايش آتش يا داستان فريدون و آرمائيل و فرار قربانيان ضحاک و داستان‌های ديگری که دربارۀی پيدايش اين جشن و نام سده آمده، تمامی آن‌ها غيردينی است». او البته اين را هم می‌افزايد: «اين که برخی از مسلمانان و نيز زرتشتيان جشن سده را از مناسک و آيين‌های دينی زرتشتيان دانسته‌اند، می‌تواند به اين دليل باشد که احترام به آتش و کوشش در پاکيزه داشتن و نيالودن آن، در همۀ کتاب‌های دينی زرتشتيان سفارش شده، و در اوستا نيز دارای حرمت زياد است».
کمک به گرم شدن زمین
به گزارش استقامت به نقل از فردای‌کرمان، یدالله آقاعباسی ـ پژوهشگر، مترجم و کارگردان تئاتر نیز در یک سخنرانی، دربارۀ سده می‌گوید: «یکی از آیین‌هایی که در کرمان بسیار مشهور است، جشن سده است که یکی از معانی آن شرکت انسان در خلقت کائنات است».
وی می‌افزاید: «سده، چهلم خورشید یا مهر است که در این روز اعتقاد داشتند که اهریمن، ایزدی را که مربوط به باروری و آبادانی است و مامور است که نگذارد در زمستان درختان یخ بزنند و ریشه‌ها خشک بشوند حمله کرده و به زیرِ زمین فرو برده و این ایزد در حال مبارزه است».
وی ادامه می‌دهد: «باور این آیین بر این اصل استوار بود که ما انسان‌ها در قبال این ایزدِ مغلوب، وظیفه‌ای داریم؛ وظیفۀ ما این است که به کمک این ایزد برویم. راهش هم این است که باید زمین را گرم کنیم. یک آتش فروزان درست کنیم که این آتش به زمین فرو رود، زمین را گرم کند و ایزد هم گرم شود. آنقدر این آیین با باور عجیبن شده که حدی برایش نیست». وی بیان کرد: «ممکن است خیلی از این آیین‌ها ساختگی باشند، اما وقتی باوری پشت‌شان باشد که در زندگی امروز انسان دخیل است واقعا شگفت‌انگیز است. همیشه هم این جشن با شکوه برگزار شده و هیچ‌وقت قطع نشده است و شکوهی هم که برگزاری این جشن در کرمان دارد، همین حالا هم بسیاری از شهرها ندارد. درواقع تبدیل به یک سنت شده است».
آقاعباسی با بیان اینکه مهم‌ترین ویژگی این آیین، احساسِ مردمی است که می‌گفتند ما داریم به ایزد کمک می‌کنیم و به اهریمن حمله می‌کنیم، می‌افزاید: «این جشن، جشن آتش زمستانی است. جشن چلۀ خورشید است. مشارکت در گرم کردن جهان است و زمین در این آیین نفس می‌کشد. از سرما کاسته می‌شود و قبلا در همین مراسم، طبق گفتۀ ابوریحان بیرونی، سپر و شمشیر چوبین و بوق سفالین می‌فروختند و صورتک بر چهره می‌زدند (که امروز دیگر این عمل انجام نمی‌شود) و چنگ و چغانه می‌زدند. شهر را در شب چراغان می‌کردند. بیرونی همچنین می‌گوید: شب سده دود برمی‌انگیختند که دفع مضرت کرده باشند و ستارۀ گرما در این شب به زمین می‌آید».
او در ادامه با اشاره به یکی دیگر از ویژگی‌های این آیین می‌گوید: «البته یک شأن دیگر هم برای این جشن قائل شده‌اند و آن پیروزی فریدون است بر ضحاک. و اشاره به آتشی است که فریدون افروخت و جوانانی که از دست ضحاک نجات داده شده بودند که جزو لشکر او بودند را فرا خواند...».
سده و همبستگی ایرانیان
جشن سده که پیش از این و در 29 بهمن‌ماه سال 1398 خورشیدی ثبت ملی شده بود در هجدهمین جلسه کمیته بین دولتی پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس در 15 آذرماه سال 1402 به نام ایران و تاجیکستان ثبت‌جهانی شد.
به نقل از ایسنا، علیرضا حسن‌زاده ـ مردم‌شناس و مسئول تدوین و تهیۀ پروندۀ جشن سده دربارۀ این آیین گفته است: «در حال حاضر دو کشور اصلی برگزارکننده این آیین، ایران و تاجیکستان هستند و در کشورهای دیگر جشن مذکور به‌شکل گسترده برگزار نمی‌شود».
وی همچنین با بیان اینکه سده یکی از منابع وحدت و همبستگی ایرانیان بوده و هست، می‌افزاید: «اصولا یکی از مطالبات مردم ایران به‌ویژه زرتشتیان ایران ثبت جهانی این آیین و جشن کهن بود. پاسخ به این مطالبات سرمایۀ اجتماعی جامعه را از نظر همبستگی ملی بالاتر می‌برد». وی اضافه می‌کند: «تقویت گفتمان ایران‌فرهنگی یکی دیگر از نتایج ارزشمند این ثبت است که جایگاه دیپلماسی میراثی را نشان می‌دهد». /الف
*منتشرشده در هفته‌نامه استقامت / شماره 839
نظر خود را بنویسید