فردای‌کرمان ـ گروه اقتصاد: با وجود گذشت چند دهه از بروز چالش بالا آمدن آب‌های زیرسطحی در شهر کرمان این بحران نه‌تنها هنوز پابرجاست بلکه آن‌طور که محمد برشان ـ پژوهشگر و مدیر مرکز قنات کرمان می‌گوید وضعیتی بحرانی پیدا کرده است.
او به‌تازگی نامه‌ای خطاب به مدیرکل بحران استانداری کرمان نوشته و با هشدار نسبت به عواقب بی‌توجهی به این بحران خواسته است تا جلسۀ تخصصی اضطراری‌ای با موضوع آب‌های زیرسطحی شهر کرمان و با حضور همۀ کارشناسان و متولیان برگزار کنند تا چاره‌ای اساسی برای حل این چالش اندیشیده شود. او رسیدگی به این معضل را «نیاز مبرم تاریخی، جغرافیایی، زیست‌محیطی و اجتماعی برای نجات شهر کرمان» ذکر کرده است.
پس از آن‌که یک نسخه از این نامه به فردای‌کرمان رسید، برشان در پاسخ به فردای‌کرمان جزئیات بیش‌تری از این دغدغۀ خود را بیان کرده و می‌گوید: «هم‌اکنون آب زیر سطحی شهر کرمان در حال افزایش است و نشان این افزایش، نم‌زدگی و آسیب‌هایی است که به برخی از ساختمانهای تاریخی و حتی نوساز وارد شده است. حمام تاریخی ته‌‌باغ لله، مسجد جامع، آبانبار ابراهیم‌خان، آبانبار حاج‌آقاعلی، کتابخانه ملی، محله خشت‌مال‌ها، خانه تاریخی کریمی‌نژاد موسوم به خانۀ گفتمان، خانه لطفی، خانۀ بانک توکلی و بسیاری دیگر از مکان‌ها و خانه‌های تاریخی هستند که به‌دلیل بالا آمدن آب زیر سطحی نم‌زده و در حال تخریب هستند».
او با بیان اینکه این موضوع به معضلی جدی برای شهر تبدیل شده است، ادامه می‌دهد: «در تعدادی از ساختمان‌هایی که در دهه‌ها و حتی سال‌های اخیر در شهر کرمان ساخته شده است، آب به خصوص در قسمت زیرزمینی بالا آمده است».
وی می‌افزاید: «همین الان دیوار بسیاری از ساختمانها شوره زده یا ترک برداشته است که به وضوح قابل مشاهده است ضمن اینکه پی ساختمانها نیز به‌دلیل نفوذ این آب آسیب می‌بیند».
وی از این وضعیت به‌عنوان زلزلۀ خاموش شهر کرمان یاد کرده و هشدار می‌دهد: «نمی‌توان به یک‌باره آب زیر سطحی را تخلیه کرد چرا که زمین نشست می‌کند».
برشان در ادامۀ اظهاراتش بیان می‌کند: «با این وضعیتی که بالا آمدن آب‌های زیرسطحی ایجاد کرده است، خدای ناکرده در صورت وقوع یک زلزلۀ شدید بسیاری از ساخت‌‌وسازها در شهر کرمان به‌راحتی فرو می‌ریزد».
وی با تاکید بر اینکه بسیاری از ساختمانهای شهر آسیب‌پذیر شده‌اند، توضیح می‌دهد: «بروز این مشکل از چند دهه پیش آغاز شده است. در سال ۸۸ اعلام شد که دریاچه‌ای از فاضلاب در عمق پنج متری زیر سطح شهر وجود دارد که خسارت جبران‌ناپذیری به اماکن تاریخی و واحدهای مسکونی وارد کرده است. آبی که قسمت اعظم آن را فاضلاب تشکیل می‌دهد. فاضلابی که از طریق چاه‌های جذبی وارد آب زیرسطحی می‌شود».
وی می‌افزاید: «از طرفی، بافت خاک شهر کرمان نفوذناپذیر است و همین به افزایش آب زیر سطحی کمک کرده است».
این پژوهشگر با اشاره به اینکه بافت تاریخی شهر کرمان تاب‌آوری کم‌تری در برابر این تهدید دارد، اظهار می‌کند: «درست در منطقه‌ا‌ی که بافت قدیم شهر و ساختمان‌هایی با استحکام کمتر وجود دارند سطح آب زیر زمین در حال افزایش است به طوری که ۸۰ درصد بناهای تاریخی که در محدودۀ مشتاقیه و مسجد جامع تا خیابان شریعتی و خیابان امام قراردارند در معرض بالا آمدن آب‌های زیرسطحی هستند».
وی می‌گوید: «بنا به گفتۀ کارشناسان هر ثانیه دو مترمکعب آب بر حجم آب‌های زیرسطحی شهر کرمان افزوده می‌شود و همان‌طور که اشاره کردم این مسئله بیش از هر چیز بافت قدیمی و فرسودۀ شهر را تهدید می‌کند».
یکی از نگرانی‌های بسیار جدی برشان مربوط به سرنوشت بازار تاریخی شهر کرمان است. او اظهار می‌کند: «این مجموعۀ ارزشمند با حدود ۲۰ راسته‌بازار و ۹ کاروانسرا و سراها و بناهای متعدد به‌عنوان یکی از بزرگترین سرمایه‌های فرهنگی و تاریخی شهر، با توجه به نوع بنا و جنس مصالح تشکیل‌دهنده بسیار در معرض خطر بالا آمدن آب‌های زیرسطحی و فروریزش قرار دارد».
عوامل بحران‌زا
وی در بخش دیگری از اظهاراتش عواملی که موجب بروز چنین شرایطی در کرمان شده است را برمی‌شمرد.
مدیر مرکز قنات استان کرمان می‌گوید: «بالا آمدن سطح آب زیرزمین شهر کرمان از یک طرف به ویژگی‌های زمین‌شناسی دشت کرمان و نهشته‌های زیر آن مرتبط است و از طرف دیگر مربوط به رشد چشمگیر جمعیت، توسعۀ شهر و رفتارهای انسان با محیط زیست است».
برشان ادامه می‌دهد: «سطح آب زیرزمینی شهر کرمان طی ۳۰ سال گذشته حداقل به میزان ۱۵ متر بالا آمده است. در حال حاضر سطح برخورد به آب زیر زمین در قسمت عمدۀ شهر از پنج تا ۲۰ متر تغییر می‌کند و حتی در بعضی نقاط سطح برخورد آب کمتر از چهار متر رسیده و سبب آبگرفتگی زیرزمین برخی ساختمانها شده است. بالا آمدن سطح آب زیرزمینی از طریق افزایش پتانسیل خوردگی فولاد و صعود آب به فونداسیون، مقاومت ساختمانها را کاهش می‌دهد».
وی اظهار می‌کند: «تشدید امواج لرزه‌ای، نشست زمین، انتشار گازها و زمین‌لغزه از دیگر پیامدهای بالا آمدن سطح آب زیرزمینی است».
وی می‌افزاید: «در بازۀ زمانی ۱۳۶۵ تا ۱۳۹۵ در برابر افت سالانۀ سطح آب در کرمان با افزایش سالانۀ سطح آب در محدودۀ شهر مواجه بوده‌ایم. افزایش آب شرب مصرفی که ناشی از افزایش جمعیت و توسعۀ شهری است همزمان با انسداد مجاری زیرزمینی مانند قنوات، تغییر کاربری اراضی کشاورزی، استفاده از چاه‌های جذبی در شرایط فقدان شبکۀ فاضلاب شهری، موجب بالا آمدن سطح ایستایی آب شده است».
تخریب بی‌وقفۀ قنات‌ها
مدیر مرکز قنات استان کرمان با اشاره به اختلاط آب فاضلاب با آب زیرزمینی در پی بالا آمدن آب‌های زیرسطحی، از تخریب قناتهای زیر زمین شهر کرمان به‌عنوان یکی از عوامل و مهم تشدیدکنندۀ این وضعیت یاد کرده و می‌گوید: «در اوایل دورۀ قاجار ۷۲ رشته قنات از زیر سطح شهر کرمان و اطراف آن می‌گذشته است که به مرور زمان خشکیده، اما دالان‌های قنات‌ها باقی مانده که اکثر آن‌ها تخریب شده است».
وی ادامه می‌دهد: «عوامل متعددی باعث خشک شدن قنات‌ها شده است. افزایش جمعیت که افزایش رفاه و مصرف‌گرایی را به همراه داشته باعث افزایش نیاز به سرانۀ آب شده و همین برداشت از منابع زیرزمینی را تشدید کرده و موجب کاهش آبدهی قنوات شده است».
برشان با اشاره به اینکه عدم رعایت حریم قنات‌ها و احداث ساختمانهای مسکونی، خیابا‌ن‌ها، بزرگراه‌ها و سایر تاسیسات شهری در حریم قنوات یکی از جدی‌ترین تهدیدات و عوامل تخریب قنات‌هاست، اظهار می‌کند: «عملیات احداث شبکه‌های شهری از قبیل آب، فاضلاب، برق، گاز و غیره باعث قطع شدن راهروها و تخریب میله‌های قنات‌ها شده است».
این پژوهشگر آب و آبیاری می‌افزاید: «همچنین عملیات خاکبرداری در پروژه‌های عمرانی به دلیل نبود یا ضعف اطلاعات مربوط به شبکه قنوات موجب تخریب مسیر این سازه‌ها شده است. به این فهرست باید تخلیۀ فاضلاب در چاه‌های جذبی و نشت آن به قنات و در برخی موارد حتی تخلیۀ مستقیم فاضلاب به قنات را نیز اضافه کرد».
وی نشت شیرابۀ زباله‌ها از محل دفن آن‌ها به داخل قنات به طور مستقیم یا به آبخوان به طور غیرمستقیم را از دیگر عوامل تاثیرگذار بر قنات‌ها و همچنین کیفیت آب برشمرده و ادامه می‌دهد: «افزایش نیاز آب و استفاده از چاه‌های عمیق برای برداشت آب در بخش کشاورزی و شرب و حتی صنعت موجب افت تراز آبخوان و در نتیجه کاهش آبدهی و خشک شدن قنات‌ها شده است».
برشان اظهار می‌کند: «درختکاری در اطراف مسیر قنات و نفوذ ریشۀ درختان به داخل راهروی قنات‌ها را نیز شاهدیم که باعث مسدود شدن مسیر این سازه‌ها شده است».
وی با اشاره به اینکه قنات آن‌‌قدر در جریان توسعه در استان کرمان مورد غفلت واقع شده که در مسیر و محدودۀ آن‌ها نه‌تنها شهرسازی انجام شده بلکه شهرک‌های صنعتی نیز بنا شده است، می‌گوید: «نفوذ پساب صنایع و در برخی موارد تخلیۀ مستقیم فاضلاب در قناتهای متروکه باعث آلودگی شدید بیولوژیکی و آسیب به این سازه‌های تاریخی و قدیمی شده است».
این پژوهشگر آب در ادامۀ آسیب‌هایی که به قنات‌ها وارد شده به احداث را‌ه‌آهن، جاده‌های بین‌شهری، پل‌ها، فرودگاه‌ها، بزرگراه‌ها، خطوط انتقال آب و نیرو در محدوده و حریم قنوات اشاره می‌کند که نه‌تنها باعث تخریب این سازه‌های آبی شده است بلکه فرونشست زمین را نیز به‌دنبال داشته که خود یک تهدید جدی هم برای این زیرساخت‌های حیاتی و هم خانه‌های مسکونی به شمار می‌آید.
برای اینکه بدانیم این اقدامات باعث تخریب چه حجم گسترده‌ای از سازه‌های آبی تاریخی و قدیمی شهر کرمان شده است، برشان فهرست قناتهای مهمی که از محدودۀ شهر کرمان و داخل شهر می‌گذشته و تاکنون شناسایی شده‌اند را اعلام می‌کند: «اکبرآباد، احمدآباد، اختیارآباد، بداغ‌آباد، بیگلربیگی، بهجرد، بیرک‌آباد، تکریت‌آباد، تروته، توکل‌آباد، جلال‌آباد، حسن‌آباد، حافظ‌آباد، محبت‌آباد، حسین‌آباد خان، حسینیه، دریاقلی بیگ، رق‌آباد، زریسف، زنگی‌آباد، سلسبیل، سرآسیاب، سعادت‌آباد، سیدی، سرگدارو، شهرآباد، شوروییه، شاهرخ‌آباد، شرف‌آباد، شاه‌آباد، طاهرآباد، طهماسب‌آباد، علی‌آباد ثانی، علی‌آباد مبارکه، فریزن، فیروزآباد، فرح‌آباد، کاظم‌آباد، مستوره، مظفرآباد، مویدی، نوش‌آباد و هوشنگ‌آباد». / الف
نظر خود را بنویسید