رضا ریاحیان* ـ برای اولین‌بار، نام کرمان در کتیبه‌ی بیستون تحت عنوان کارمانیا / کارمانا آورده شده است. در خصوص وجه تسیمه آن نیز اظهارنظرهای متفاوتی ارائه شده که از مناسب‌ترین آنها می‌توان به محل کار و بافتن منسوجات اشاره کرد. در منابع ساسانی در یک مقطع زمانی (بهرام چهارم) از منطقه کرمان تحت عنوان کرمانشاه یاد شده که امروزه این عنوان به استان غربی ایران، کرمانشاه، تعلق دارد. در یاداشتی مختصر به بررسی و مقایسه این دو واژه در خصوص این دو استان پرداخته می‌شود تا به فهمی روشن از وجه تسمیه کرمان در بستر تاریخ دست یابیم.
کرمان در دوران ساسانی:
برپایه‌ی منابع مکتوب و آثار شناسایی شده، کرمان یکی از ایالت‌های ساسانی و از جایگاه مهمی برخوردار بوده است. اردشیر بعد از بسط قدرت خود در تمام پارس و کرمان، که دنباله‌ی جغرافیایی آن به شمار می‌آید فرمان داد تا در گور (فیروز آباد کنونی) قصری و آتشکده‌ای برآورند و یکی از فرزندان خود را که اردشیر نام داشت والی کرمان کرد. در جای دیگر آمده دو برادر شاپور اول، اردشیر و پیروز نام به ترتیب به حکومت کرمان و کوشان گماشته شدند. در این میان وهرام چهارم (بهرام چهارم) فرمانروای کرمان بود و لقب کرمانشاه داشت. همچنین در متن دیگری آمده است پس از آن‌که کسری، قوم کوهستانی موسوم به بارز را که ساکن کرمان بودند به اطاعت خود در آورده و بازماندگان آنها را به قسمتهای مختلف کشور انتقال داد و به آنها مساکن عطا کرد و مجبور به خدمت سربازی کرد. وجود تعداد آثار زیاد شناسایی شده در بررسی‌های باستان‌شناسی مربوط به دوران ساسانی از جمله تپه‌ها و چهار طاقی‌های واقع در دشت اُرزوئیه و کرمان (نگار بردسیر) همچنین قلعه‌های اردشیر و دختر شهر امروزی کرمان تنها بخشی از آثار این دوره در منطقه کرمان هستند.
وجه تسمیه کرمانشاه:
امروزه نام کرمانشاه منسوب به استانی واقع در غرب ایران است که در سال‌های گذشته تحت نام باختران معرفی می‌شده است. این سرزمین دارای ارتفاعات بلند( بیستون) و رودخانه های دائمی (گاماسیاب) که منجر به شکل‌گیری سکونت‌گاه‌های بشری در دوران باستان شده است. با وجود آثار باستانی متعدد از جمله طاق بستان، کتیبه بیستون، کاخ خسرو قصر شیرین یکی از مراکز مهم امپراطوری هخامنشیان و ساسانیان محسوب می‌شود به طوری که کتیبه بیستون آن مهم‌ترین سند نوشتاری حجاری شده دوران هخامنشی است که به سه زبان پارسی باستان، ایلامی و بابلی است و در بخشی از آن نام ایالات مهم آن دوران از جمله برای اولین‌بار نام کرمان (کارمانیا) آورده شده است. در خصوص وجه‌تسمیه این استان نیز اظهارنظرهای متفاوتی ارائه شده، در منابع هخامنشی تحت عنوان کرمینشان یاده شده و به زبان کردی کرماشان تلفظ می‌شود که به معنی سرزمین کوهستان است. تازه‌ترین اظهار نظر در خصوص وجه تسمیه این استان در نشریه جستارهای تاریخی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی تحت عنوان کرمانشاه و سوء تفاهمی تاریخی مشخص شد ابتدا بهرام چهارم با لقب کرمانشاه سازنده شهر امروزی کرمانشاه نبوده و ریشه پهلوی این سرزمین گل‌میش که در منابع عربی به صورت قرمیسین و یا قرمیشین و تحول یافته آن کرماشان یعنی سرزمین کوهستان است که با شرایط جغرافیایی امروزی این استان (واقع در رشته کوه‌های زاگرس) مطابقت دارد.
وجه تسمیه کرمان:
واژه‌ی کرمان در دوره‌ی هخامنشی تحت عنوان کارمانیا و کارمانا یاده شده که شباهت زیادی با ریشه‌شناسی نام امروزی دارد. این موضوع نشان دهنده وجود سرزمین به همین نام در حوزه‌ی جغرافیایی ایران در طول تاریخ است. به دلیل نزدیکی سرزمین امروزی کرمان به هسته‌ی اولیه و مقر حکومتی شاهان امپراطوری ساسانی (دارابگرد) و بر پایه منابع این دوران یکی از اولین مناطقی که توسط شاهان ساسانی فتح و زیر مجموعه امپراطوری ساسانیان قرار گرفت استان امروزی کرمان تحت عنوان کرمان بزرگ است. این موضوع در زمان وهرام چهارم (بهرام) با لقب کرمانشاه اتفاق افتاده است. پسوند شاه به اسامی اشخاص و مکان، یک روش معمول در دوران گذشته بوده و در مقطع زمانی از دوران ساسانی نام منطقه و یا ایالتی با پسوند شاه عنوان می‌شده است به‌طوری که وهرام اول با لقب گیلان‌شاه بر گیلان حکومت می‌کرد، وهرام سوم حاکم سیستان با لقب سکانشاه و وهرام چهارم (بهرام) فروانروای کرمان و لقب کرمانشاه داشت. آنچه از مطالعات صورت گرفته استنتاج می‌شود بهرام چهارم، سازنده‌ی شهر امروزی کرمانشاه واقع در غرب ایران نبوده و به احتمال زیاد سرزمین امروزی کرمان را بنا نهاده است.
نتیجه:
با توصیفات ارائه شده می‌توان اظهار کرد وجه تسمیه امروزی استان کرمانشاه بر پایه مطالعات صورت گرفته کرماشان یعنی سرزمین کوهستان بوده و با شرایط جغرافیایی امروزی آن مطابقت دارد. بر پایه‌ی منابع تاریخی و موقعیت جغرافیایی به احتمال زیاد یکی از وجه تسمیه‌های کرمان در بستر تاریخ، کرمانشاه بوده و بر پایه مطالعات اولیه صورت گرفته این وجه تسمیه (کرمانشاه) مناسبت بیش‌تری به نسبت استان کرمانشاه با نام امروزی کرمان دارد. بای ان وجود در این یادداشت مختصر به یکی از وجه تسمیه‌های کرمان با تطبیق موقعیت جغرافیایی آن پرداخته شد و امید است با انجام مطالعات تکمیلی توسط افراد متخصص در زمینه‌ی ریشه‌یابی واژه‌ها به مستندات بیش‌تری در این زمینه دست یابیم تا به زاویه‌های مختلف جایگاه کرمان در ادوار مختلف تاریخی فرهنگی پرداخته شود. / الف
* باستان‌شناس
نظر خود را بنویسید