فردای‌کرمان ـ رضا ریاحیان*: پس از چند روز بارندگی در استان خوزستان قسمتی از شهر اهواز و بندر امام خمینی دچار آب گرفتگی معابر شده و مشکلات زیادی را برای مردم شریف این شهرها به‌وجود آورده است. این موضوع در اکثر شهر های ایران از جمله شهر کرمان پس از بارندگی مداوم بیش از یک روز نیز اتفاق می‌افتد. آنچه از شواهد میدانی و منابع مکتوب بر می‌آید در زمان‌های گذشته مدیریت و مهندسی آب از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده و در زمان ساخت شهرها و ساختمان‌ها مسائل مربوط به تهدیدات و فرصت‌های آب‌های سطحی و زیر سطحی به دقت رعایت می‌شده است. در یاداشتی مختصر این موضوع را یاد‌آور می‌شوم.
کاوش‌های اخیر باستان‌شناسی در تخت‌جمشید منجر به شناسایی کانال‌های دفع آب‌های سطحی از این مجموعه دوران هخامنشی، یک نمونه‌ی بارز در خصوص مهندسی آب در دوران باستان است. ایجاد بند میزان بر روی رودخانه‌ی کرخه و تنظیم و هدایت آب این رودخانه در زمان‌های سیلاب و ایجاد آسیاب‌های آبی شوشتر که در نوع خود یکی از میراث‌های صنعتی جهان، و یکی دیگر از روش‌های نگهداری، تنظیم، کنترل و تقسیم آب در زمان سیلاب است.
ایجاد بند و سدهای متعدد در اکثر نقاط ایران برای کنترل سیلاب و آب‌های سطحی در ادوار مختلف تاریخی و فرهنگی یکی دیگر از نمونه‌های مهندسی آب در دوران باستان است. گرداب سنگی واقع در شهر امروزی خرم‌آباد که به منظور جلوگیری از تخریب چشمه‌ی خروشان جاری نمونه‌ی دیگری از مدیریت آب می‌باشد.
مورد دیگری که می‌توان به آن اشاره کرد جانمایی و استفاده از پیشینه‌ی رسوب‌گذاری و داغ‌آب‌های رودخانه منطقه لرستان برای ایجاد پل‌های ساسانی است؛ به‌طوری‌که ارتفاع، طول، عرض، موج‌شکن، عمق‌پایه و مصالح پل‌های ساسانی در این منطقه طوری طراحی و تعبیه شده است که به گفته‌ی کارشناسان میراث‌فرهنگی لرستان در سیلاب اخیر لرستان(1398) آب تا بلندی پایه‌ها و در بعضی جاها از روی پل‌های تاریخی عبور کرده، ولی کمترین تخریب را به آن‌ها رسانده است، در صورتی‌که در نزدیکی همین پل‌های ساسانی پل‌های فلزی و بتنی طراحی شده بر پایه‌ی دبی آب ایجاد شده بود که اکثر آن‌ها تخریب شده‌اند. مهم‌ترین دلیل تخریب پل‌های جدید استفاده نکردن از پیشینه‌ی تاریخی رودخانه در زمینه‌ی رسوب‌گذاری و آخرین خط داغ‌آب است. فقط از دبی خروجی آب استفاده شده است، که نشان می‌دهد با توجه به پیشرفت‌های امروز در زمینه‌ی پل و با در نظر نگرفتن پیشینه‌ی رودخانه‌ها نمی‌توان پل‌هایی مقاوم در برابر سیلاب‌ها ایجاد کرد.
مردم استان کرمان به دلیل شرایط اقلیمی گرم و خشک نیز در اداوار مختلف تاریخی به استفاده‌ی بهینه از آب‌های سطحی و جلوگیری از تخریب سیلاب‌ها اهمیت داده‌اند. نمونه‌ی بارز آن که نگارنده از نزدیک این موضوع را درک کرده، تپه‌های باستانی کنار صندل مربوط به دوران شهرنشینی باستان حدود 5 هزار سال پیش است، که طبق نظریه‌ی زمین‌شناسان فرانسوی مستقر در هیات باستان‌شناسی جیرفت، این‌که اگر روزی دشت امروزی جیرفت سیلابی مهیب آن را در بر گیرد مکان‌گزینی این تپه‌های باستانی طوری صورت گرفته که در این هنگام کمترین تخریب را از این سیلاب دچار می‌شوند.
از موارد دیگر می‌توان به بررسی 130 مکان باستانی با قدمت 6 تا 5 هزار سال پیش مربوط به دوران روستانشینی در حوزه فرهنگی هلیل‌رود می‌شود که نگارنده در تحلیل GIS نحوه‌ی دسترسی این مکان‌های باستانی را به منابع آب از جمله رودخانه‌ها بررسی کرده و مشخص شد که همگی این مکان‌های باستانی به فاصله‌ی معینی از منبع آب مکان‌گزینی شده‌اند به طوری‌که نه آنقدر نزدیک به رودخانه هستند که با سیلاب‌های احتمالی دچار تخریب و مشکل شوند و نه آنقدر دور از رودخانه قرار دارند که دسترسی به آب برای زندگی با مشکل مواجه شود. به عبارتی در انتخاب محل زندگی خود حریم و فرصت‌ها و تهدیدات رودخانه‌ها را در نظر گرفته‌اند.
علاوه بر این ایجاد قنات و متعاقب آن ساخت آب انبار و یخدان که بیشتر مهندسی آب‌های زیر سطحی را شامل می‌شود از ابداعات مردمان سخت کوش کویر از جمله کرمان است.
با این وجود، بر پایه‌ی این چند مورد ذکر شده مشخص است که مکان‌یابی و مسائل مربوط به فرصت‌ها و تهدیدات آب‌های سطحی در شگل‌گیری شهرها، ساختمان‌ها، مجموعه‌ها و پل‌ها در دوران باستان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده است. امروزه نیز در بعضی از کشورها برای کنترل آب‌های سطحی در خارج از محدوده‌ی شهری ایجاد سدها را در دستور کار دارند و داخل بافت شهری نیز با شیب‌بندی مناسب معابر و ایجاد کانال و شبکه‌ی فاضلاب، برنامه‌های اجرایی خوبی در این زمینه اجرا کرده‌اند؛ که می‌توان به یکی از کشور های اروپایی اشاره کرد که با توجه به حجم بالای میانگین بارش سالانه برای استفاده‌ی بهینه از آب‌های سطحی مخازن بزرگی در نقاط مختلف شهر ایجاد کرده‌اند و تمامی آب‌های باران سطح معابر را در این مخازن ذخیره می‌کنند و در فصل تابستان جهت آبیاری درختان و دیگر مصارف استفاده می‌کنند، حتی بر روی یکی از همین مخازن ورزشگاه فوتبال نیز احداث کرده‌اند. مورد دیگری را که می‌توان اشاره کرد، فرد روستایی در منطقه‌ی کویری است که با ایزوگام کردن پشت بام منزل مسکونی خود و هدایت آب باران به مخزن در ایام بارش و استفاده‌ی این آب جهت آبیاری درختان، به شکل مناسبی از آب‌های سطحی استفاده می‌کند.
با این توصیفات ارائه شده مشخص است انسان‌ها چه در گذشته و حال دغدغه‌ی نگهداری، کنترل، تنظیم و تقسیم آب‌های سطحی و زیرسطحی را داشته‌اند. آن‌هایی که با شناخت و برررسی شرایط اقلیمی منطقه‌ی خود، جهت مکان‌گزینی محل زندگی را انتخاب و احداث نموده‌اند از رفاه و آسایش بیشتری نسبت به افرادی که بدون بررسی و پیشینه‌ی محیط جغرافیایی اطراف خود اقدام به احداث شهر و بنا کرده‌اند، برخوردار هستند.
به هر حال پیشنهاد می‌شود مهندسین شهرساز و معماران در مکان‌یابی شهرها، بناها، مجموعه‌ها و شیب‌بندی معابر و اجرای کانال‌های دفع آب‌های سطحی به شکل مناسبی عمل کنند تا با بهره گرفتن از تکنیک گذشتگان، بتوانیم در امر استفاده و مهندسی آب، این نعمت الهی هدفمند عمل کنیم و شاهد بروز این مشکلات، پس از چند روز بارندگی که همه‌ی مردم ایران از جمله مناطق کویری به آن نیاز دارند نباشیم و دعا نکنیم که باران زودتر تمام شود! / الف
*دکترای باستان‌شناسی
نظر خود را بنویسید