گروه جامعه - تا پایان امسال مرمت حمام ابراهیم‌خان ظهیرالدوله به اتمام می‌رسد. این حمام تاریخی در مجاورت قیصریه ابراهیم‌خان (بازار طلا و جواهرات کرمان) قرار دارد و در شمار مجموعه‌ی ابراهیم‌خان است.
به‌گزارش فردای کرمان، حمام ابراهیم‌خان که تا دو سال پیش رو به تخریب کامل بود، با حمایت استانداری کرمان در زمان رزم‌حسینی، و نیز همکاری میراث فرهنگی و اداره اوقاف استان، عملیات مرمت آن توسط آقای حسین ودیعتی از بازاریان فعال و فرهنگ‌دوست قیصریه ابراهیم‌خان، رقم خورد و هم‌اکنون به‌سرعت ادامه دارد.
ودیعتی که پیگیر پروژه‌ی تبدیل این حمام به موزه است، معتقد است کرمانی‌ها سابقه‌ی دیرینه‌ای در صنعت طلا و نقره دارند، اما این مهارت و جایگاه آن‌ها بعد از حمله‌ی آقامحمدخان قاجار به کرمان و فرار فعالان این رشته‌ی صنعتی از شهر، به‌مرور رو به فراموشی رفته است.
این بازاری فرهنگ‌دوست که خود از فعالان فعلی رشته‌ی طلا و جواهرات است در این زمینه بررسی‌ها و پیگیری‌های فراوانی دارد. متن و تصاویری که در ادامه آورده‌ایم، حاصل کوشش ایشان در بررسی و معرفی جایگاه شناخته نشده‌ی کرمانی‌ها در این رشته‌ی صنعتی است:
«حسین ودیعتی ـ از بررسی زيورآلات و ظروف نقره‌ی بازمانده از گذشته‌ی نه چندان دور كرمان، چنين استنباط مي‌شود كه هنرمندان چيره‌دستي از کرمان، در اين حوزه فعاليت داشته‌اند كه متاسفانه به دلايلي به فراموشي سپرده شده‌اند.
در این مطلب، قصد دارم در مورد بخشي از تاريخ سياه كرمان كه باعث ويراني و افول كرمان، به‌ویژه صنعت طلا و نقره‌ی این دیار گرديده، نگاه کوتاهی داشته باشم.
هجوم ویران‌گر آقامحمدخان قاجار به کرمان
درسال١٢٠٨ه.ق، پس از شش‌ماه محاصره‌ی كرمان از طرف قشون آقامحمدخان قاجار، سرانجام به‌دليل خيانت يكي از اهالي كرمان و باز كردن يكي از دروازه‌هاي شهر(احتمالا دروازه ارگ) به روي خان قاجار، سربازان قجر وارد كرمان شدند. پس از ورود سپاه مهاجم به شهر، به‌دليل مقاومت طولاني مدت مردم كرمان، پناه دادن لطفعلی‌خان زند و بعضي مسايل ديگر، از جمله هجو و دشنام بعضي از اهالي شهر كه در زمان محاصره بر سر موذنه‌ها به آقامحمدخان و قشون وي سرداده بودند، به‌دستور این ایل‌خان سفاک، مال و ناموس كرماني‌ها مباح دانسته شد و به این ترتیب، برگ سياهي از تاريخ كرمان رقم خورد. متعاقب آن، جناياتي بس هولناك در اين ديار رخ داد كه به روايت قدما و مورخين، بيست تا هفتاد هزار جفت چشم كه از مردان كرمانی را از حدقه درآوردند و تقديم شاه كينه توز قجر کردند. همچنين مناره‌هايی از «سر» اهالي كرمان برپا شد و تعرض به زنان و دختران و بريدن سينه‌هاي نیز از نمونه‌های ستمکاری این گروه مهاجم به کرمان بود. در واقع، مي‌توانم بگویم اين شاه كينه‌توز تازه به دوران رسيده آنقدر از مردم نجيب كرمان نفرت و كينه داشت كه تا پايان عمر خود اجازه‌ی روشن كردن هيچ چراغ و يا مشعلي را بعد از غروب آفتاب، به كرمانی‌ها نداد. به واسطه‌ی همين كينه‌توزي‌ها شهر كرمان از يك شهر پر رونق و آباد، به يك سرزمين سوخته و ويران تبديل شد. تمامي زيورآلات و ظروف قيمتي نیز كه به باور بسياري از قدما، اكثراً نفيس و ذي‌قيمت بوده، و گوياي ذوق وهنر و مهارت استادكاران اين ناحیه بودند را نابود و یا تاراج کردند.
شوربختانه به دستور شاه قاجار تمامي طلاها و نقره‌جات، بعداز اين‌كه به اجبار مصادره شدند، قسمتي از آن‌ها خرج قشون و قسمت اعظم آن‌ها از بد حادثه، ذوب شده و به سكه‌هاي رايج آن زمان تبديل شد.
ستمکاری آقامحمدخان اما به‌درازا نکشید؛ پس از مرگ او برادر زاده‌اش فتحعلیشاه قاجار جانشین او شد و ابراهيم‌خان ظهيرالدوله در سال١٢١٦ ه‌ق. از طرف او به حكمراني كرمان گمارده شد.
به استناد روایت‌های تاريخی، كرمان در آن زمان به شهري كاملا ويرانه و مخروبه تبديل شده بود، که با توجه به فرار و كوچ اجباري متمولین شهر به اطراف كرمان، این شهر تقريبا خالي از سكنه شده بود و كساني كه در شهر مانده بودند، همگي مفلوك، بيچاره و مستاصل بودند.
ابراهیم‌خان ظهیرالدوله در اندیشۀ جبران مافات
حاكم كرمان اما بر خلاف عموي خود، مردي خيرخواه و رعیت دوست بود و تحت تأثير نجابت و عزت نفس كرماني‌ها براي جبران مافات، و برگشت به شكوه و رونق شهر تصميم مي‌گيرد كه نامه‌اي به شاه نوشته، و ضمن تشريح حال و وضع شهر کرمان؛ از وي تقاضاي معافيت پنج ساله‌ی خراج كند؛ که در نتیجه‌ی موافقت فتحعليشاه، كمر همت به جبران مافات و آبادنی شهر، برمی‌بندد.
ابراهیم‌خان با چنین انگیزه‌ای شروع به ساخت مجموعه‌اي عام‌المنفعه و كارآمد در مركز شهر و مجاور مجموعه‌ی گنجعليخان می‌نماید. اين مجموعه مشتمل بر مدرسه جهت فراگيري علوم نظري و آب‌انبار جهت شرب و شست‌وشو و حمام كه از الزامات زندگي شهري آن زمان بود است. همچنين ساخت قيصريه ابراهيم‌خان جهت رونق كسب و كار و محلي برای آموزش حرفه‌اي مشاغل سرآمد آن زمان، مانند طلا سازي، نقره‌سازي، مسگري، صحافي(و صنوف مرتبط مانند واچين‌كاري، چكش‌كاري و قلم زني)، و غيره بود.
فراخوان استادکاران طلا و نقره به کرمان
وي براي رونق بخشيدن به كسب‌وكار در كرمان، از استادكاران حرفه‌ای و سرآمد آن‌زمان، كه اكثرا بعد از حمله‌ی آقامحمدخان از كرمان گريخته و به اطراف و اکناف كوچ كرده بودند دعوت كرد در صورت تمايل به كرمان بیایند. او در همین حال، ضمن اِعطاء غرفه‌اي در قيصريه و معافیت از هرگونه ماليات و يا اجاره، بركسب درآمد و جا انداختن صنعت خود در كرمان و تربيت شاگرد و اِعطاء لقب خان به ايشان باعث رونق دوباره‌ی كسب‌وكار در كرمان شد. از نمونه‌هاي بارز اين استادكاران، بد نیست به فتح‌الله‌خان زرگر كه در زمان حمله‌ی آقامحمدخان با چهار فرزند خود به سرآسياب شش كه در نزديكي كرمان مي‌باشد پناه آورد اشاره كنم كه البته درآنجا به دليل نبود تقاضا براي ساخت طلا ونقره از روي اجبار به ساخت بيل، كلنگ، داس و تيشه مشغول بودند.
این استادکار حرفه‌ای به دعوت ابراهيم‌خان به كرمان آمده و در قيصريه ابراهيم‌خان مشغول به ساخت «طلا ونقره» و تربيت شاگرداني دراين زمينه شد. غرفه‌ی او هم‌اكنون در اختیار نتيجه‌ی ايشان آقاي حسين رستگار است، و در ابتداي دالان جنوبي قيصريه قرار دارد.
نمونه‌هایی از آثار استادان فراموش شده
از جمله شاهكارهاي اين استادان كه موجود است و ان‌شاءالله به زودي در «موزه طلا و نقره كرمان» در معرض ديد عموم و علاقه‌مندان قرار خواهد گرفت. مي‌توانم به دستبند ارابه‌اي(عكس١)، بند ساعت‌هاي حصيري(عكس٢)، دستبندهاي خشتي(عكس٣)، سرويس سنگ ياقوت(عكس٤)، نقره‌هاي نفيس بسيار زيبا مانند ديس و بشقاب‌هاي برگ رزي(عكس٥)، سيني و جا استكاني قندان با قلم‌كاري‌هاي تخت جمشيد (عكس6)، سيني و جا استكاني‌هاي نخودي يا همان گله گوارسه (عكس٧)، جا استكان‌ها و جا ليواني‌هاي ستوني(عكس٨)، كاپ نقره كه البته در عين سادگي مي‌توان گفت يكي از شاهكاراي استادكاران مي‌ياشد(عكس٩)، دو نمونه از ساخت سيب‌هاي نقره؛ يكي با برگ و یکی بدون برگ(عكس ١٠) و جا استكاني‌هاي كمربندي (عكس١١)اشاره كرد.
شایان ذکر است، بنده‌ی حقير هم‌اکنون در حال ساخت و مرمت، حمام (از مجموعه‌ی ابراهیم‌خان) و تبديل حمام ابراهيم‌خان به یک موزه‌ی مناسب برای عرضه‌ی این نمونه‌های تاریخی هستم.
اگر مجال و فرصتي بود ان‌شاءالله بازهم در مورد صنعت فراموش شده‌ی طلا ونقره در کرمان، می‌نویسم و استادكاران از یاد رفته‌ی اين حوزه را به علاقه‌مندان معرفی خواهم کرد.
شایان ذکر است به‌دلیل فقدان مستندات کافی، و مكتوب در اين زمينه، تلاش کرده‌ام حتی‌‌الامكان از بازماندگان و آگاهان اين رشته، مطالب مفیدی را به‌صورت شفاهی جمع‌آوري كرده و به مخاطب‌ها و علاقه‌مندان تقدیم نمایم».
[gallery size="full" ids="3055,3056,3057,3058,3059,3060,3061,3062,3063,3064,3065"]
نظر خود را بنویسید