فردای‌کرمان ـ اسما پورزنگی‌آبادی: پس از هشدارها و انذارهای فراوانی که به‌ویژه در یک دهه‌ی اخیر، درباره‌ی کاهش منابع آب در دسترس داده می‌شد، اکنون نوبت به نگرانی جدی درباره‌ی فرونشست زمین رسیده است. طی هفتههای اخیر، پخش فیلم‌ها و تصاویری از شکاف‌های روی زمین و ساختمان‌ها در اصفهان و در پی آن، گزارش‌های سازمان زمین‌شناسی کشور، چهره‌ی روشن فرونشست را در برابر دیدگان همگان قرار داده است.
هفته‌ی گذشته، دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی با بیان اینکه حدود ۲۰ میلیون نفر از جمعیت شهری در زون‌های فرونشستی با نرخ‌های متفاوت واقع شدند، گفت: «بررسی‌هایی که به صورت کشوری انجام شده، نشان داده می‌شود که از ۳۱ استان، در ۱۸ استان شاهد رخداد فرونشست هستیم». به گفته‌ی وی استان‌هایی مثل خراسان رضوی، اصفهان، تهران و کرمان بسیار در معرض خطر قرار دارند و زمین‌های ۳۱ شهر از استان اصفهان، ۳۰ شهر از تهران، ۲۵ شهر از استان کرمان و ۲۴ شهر از استان خراسان رضوی دچار فرونشست شده‌اند.
در گفت‌وگویی که در ادامه می‌خوانید، علی رشیدی، مدیرکل زمین‌شناسی استان کرمان درباره‌ی وضعیت فرونشست در استان توضیحات بیش‌تری میدهد و نگرانی نسبت به آینده‌ی شهر کرمان را نیز یادآور می‌شود.
لطفا در ابتدا بفرمایید که فرونشست در دهه‌های اخیر در استان کرمان چه روندی را طی کرده است؟
نخستین نشانه‌های فرونشست در استان کرمان، سال‌های 46، 47 (نیمه‌ی دوم دهه چهل) مشاهده شد. در واقع، اولین فرونشست کشور در دشت رفسنجان با پدیده بالا زدن لوله جداره چاه‌ها مشاهده و همان زمان و از اواخر دهه 40 دشت رفسنجان ممنوعه اعلام شد. این روند ادامه داشت؛ در دهه‌های شصت و هفتاد دشت‌های شمالی استان شامل «کرمان و رفسنجان و زرند و سیرجان» درگیر فرونشست شدند و فرونشست آن نیز کماکان ادامه دارد؛ اما شدت و ضعف دارد و در برخی مناطق کمتر و برخی دیگر، بیشتر شده است اما از اوایل دهه هشتاد به بعد، فرونشست در دشت‌های جنوبی استان هم خودنمایی کرد و غالب دشت‌های جنوبی استان از جمله جیرفت و عنبرآباد، کهنوج و فاریاب و قلعه‌‌گنج و حتی دشت‌های شرقی استان به ویژه فهرج و در غرب استان در دشت ارزوئیه نیز درگیر این پدیده شدند. هم‌اکنون، بیش‌ترین نرخ فرونشست در دشت‌های «ارزوئیه» و «جیرفت‌عنبرآباد» است. دشت فاریاب در سال‌های گذشته شدت خیلی زیادی داشت و اکنون کمتر شده است. به‌طور کلی باید بگویم که غالب دشت‌های استان درگیر پدیده فرونشست هستند. یکی از کانون‌های بحرانی که جمعیت نسبتا زیادی را هم تحت تاثیر قرار میدهد متاسفانه دشت کرمان و پیرامون شهر کرمان است اگرچه در بخش‌های مرکزی شهر فعلا فرونشست کم است، اما محدوده‌ی خارج از شهر کرمان پتانسیل بسیار قابل توجهی برای فرونشست دارد.
چرا در نواحی مرکزی شهر کرمان، فرونشست کم است؟
چون هنوز شبکه فاضلاب اجرا و تکمیل نشده است و بخش زیادی از فاضلاب منازل مسکونی از طریق چاه‌های جذبی وارد لایه‌های زیرین خاک می‌شود، بنابراین، هنوز فرونشست در شهر خود را به‌طور جدی نشان نداده است اما جنوب شهر کرمان؛ دشت باغین به سمت جوپار، همچنین در غرب شهر، دشت اختیارآباد به سمت زنگی‌آباد و شمال‌غرب شهر درگیر فرونشست هستند. اگرچه در حال حاضر، در شهر کرمان فرونشست کمتر است اما پیش‌بینی این است که در آینده، با توسعه‌ی شبکه فاضلاب کرمان که تزریق فاضلاب به بستر شهر متوقف می‌شود، لایه‌های زیرین خشک شده و پس از آن، فرونشست در شهر کرمان نیز خود را نشان خواهد داد.
لطفا وضعیت فرونشست را با عدد و رقم هم تشریح بفرمایید.
اعدادی که برای فرونشست اعلام می‌شود، مربوط به دوره‌های مختلف هستند و ممکن است یک سال زیاد باشد و بعد به دلیل بارندگی و تزریق آب بهتر شده باشد یا در مدیریت منابع آب اتفاقی افتاده باشد که البته در این بخش بعید است و می‌دانیم چه وضعیتی وجود دارد! در 20 سال گذشته، طبق آمارهای رسمی، منابع برداشت آب زیرزمینی شامل چاه و قنات و چشمه در استان کرمان حدود 23 هزار فقره بوده است و اکنون به حدود 40 هزار مورد رسیده است یعنی 80 درصد افزایش در تعداد منابع برداشت آب زیرزمینی داشته‌ایم. این آمار را که گفتم، رسمی است و آمارهای غیررسمی خیلی بیشتر از این است. همچنان که تعداد منابع برداشت آب بیشتر شده، میزان آبی که برداشت می‌شود به همان اندازه بیشتر نبوده است. اقداماتی از جمله نصب کنتورهای هوشمند در این وضعیت موثر بوده اما بسیاری از چاه‌ها هم خشک شده‌اند. اصلی‌ترین عامل در وقوع فرونشست، برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی در استان است. در دهه هشتاد در رفسنجان و زرند فرونشست سالیانه حدود 30 سانتی‌متر ثبت شده و الان در رفسنجان خیلی کمتر شده است و در برخی مناطق به 5،6 سانتی‌متر رسیده است ولی در ارزوئیه و عنبرآباد سال گذشته در حد 17، 18 سانتی‌متر بوده است. در فهرج در شرق استان، حدود 10، 11 سانتی‌متر بوده است.
اشاره کردید که آینده‌ی فرونشست در شهر کرمان نیز نگران‌کننده است. با در حال حاضر، میزان فرونشست در مرکز استان چند سانتی‌متر است؟
مناطق جنوب شهر کرمان و دشتی که بین باغین و جوپار را فراگرفته بیش‌ترین فرونشست طی سالیان اخیر را داشته‌اند و برای آن، تا 10، 11 سانتی‌متر هم ثبت شده است. البته، این اعداد و ارقام مقطعی است و ممکن است سال آینده بیشتر بشود یا کاهش قابل توجهی داشته باشد.
چرا فرونشست در دشت رفسنجان از 30 سانتی‌متر به 5 سانتی‌متر رسیده است؟
دو عامل می‌تواند در این خصوص موثر باشد: اینکه مدیریت منابع آب و کاهش برداشت صورت گرفته باشد یا تزریق حجم قابل توجهی آب به سفره‌ها را داشته باشیم که این‌طور نبوده است چرا که بارندگی غیرمعمولی در این سال‌ها نداشتیم. شواهد میدانی اما این را نشان میدهد که متاسفانه دشت رفسنجان دیگر جایی برای فرونشست ندارد و آبخوان دارد به حد نهایی خود می‌رسد. نمی‌خواهم از اصطلاح مرگ آبخوان استفاده کنم ولی با این وضعیت فرونشست، آبخوان در حال احتضار بوده و شرایط بحرانی دارد.
گفتید که فرونشست ابتدا در دشت‌های شمالی استان نمایان شد و از دهه‌ی هشتاد به دشت‌های جنوبی رسید. چرا این مسیر طی شده است؟
درست است که جنوب استان کرمان از گذشته قطب کشاورزی بوده ولی قبلا بیشتر، از منابع آب سطحی استفاده می‌کردند و در حد فعلی هم، توسعه کشاورزی نداشتند ولی از دهه شصت به بعد، حفر بی‌رویه چاه‌ها در جنوب استان اوج می‌گیرد و از آن‌جایی که فرونشست بلافاصله نشان داده نمی‌شود و چند سال بعد از تخلیه منابع زیرزمینی رخ میدهد، دیرتر از شمال استان فرونشست این مناطق شناسایی شد. در جنوب استان، از دهه شصت به بعد، کشاورزی رشد پیدا کرده و به همین دلیل، فرونشست با تاخیر دو دهه‌ای در این مناطق نسبت به شمال رخ داده است.
به جز شهر کرمان، کدام‌یک از دیگر شهرها و مناطق سکونتگاهی در معرض تهدید قرار دارند؟
در همه دشت‌های استان فرونشست داریم و غالب شهرها هم در دشت‌ها واقع شده‌اند. بنابراین، شهرهای متعدد از جمله رفسنجان و زرند و عنبرآباد و ارزوئیه و همچنین روستاها نیز تحت تاثیر فرونشست بوده و هستند. به همین دلیل، همواره توصیه و تاکید بر مقاوم‌سازی ساخت‌وسازها، به‌ویژه در مناطق روستایی استان است تا وقتی درگیر فرونشست می‌شوند، ساختمان‌ها فرو نریزد و آسیب کمتری ببینند.
کدام زیرساخت‌ها در استان، بیشتر تهدید می‌شود؟
خطوط لوله و خطوط انتقال برق معمولا کمتر تهدید می‌شوند چون فرونشست به صورت یکپارچه در یک محدوده رخ میدهد بنابراین، خطوط انتقال چندان آسیب نمی‌بینند ولی مشکل مربوط به مناطقی است که شکاف و درز در زمین ایجاد می‌شود. جاده‌های زیادی در استان هستند که به دلیل فرونشست مدام تخریب شده و نیاز به تعمیر دارند که راهداری این اقدام را انجام میدهد و جاده را ترمیم می‌کند ولی باز هم این تخریب‌ها تکرار می‌شود. به‌طور کلی باید بگویم که شریان‌های جاده‌ای استان در سال‌های اخیر بیشتر تحت تاثیر قرار گرفته‌اند. کارخانجات و نیروگاه‌ها و فرودگاه‌ها و سایر زیرساخت‌های مهم، هرکدام در مناطق فرونشست باشند، تحت تاثیر قرار می‌گیرند.
کدام جاده‌های استان بیشتر در معرض فرونشست و تخریب هستند؟
راه‌های روستایی در مناطق ارزوئیه و عنبرآباد که بیش‌ترین فرونشست را طی سالیان اخیر داشتند. در راه‌های روستایی اطراف رفسنجان هم تخریب‌هایی داریم. چند سال قبل، جاده انار ـ نوق شکافته شد. به صورت موردی در هر منطقه‌ای که درگیر فرونشست هستیم، این شکاف و درزها در جاده‌ها هم رخ میدهد. البته جاده‌ها همواره تعمیر و ترمیم می‌شود.
در رفسنجان که فرونشست شدیدی رخ داده، آیا صنعت مس سرچشمه دچار مشکل نشده است؟
سرچشمه چون منطقه‌ای کوهستانی است وقوع فرونشست در آن منتفی است. درمورد صنایعی که در دشت‌ها واقع شده‌اند هم، قابلیت پیش‌بینی و کنترل وجود دارد. چون دشت به طور کلی فرونشست می‌کند، کارخانجات و صنایع می‌توانند با تدابیری، کاری کنند که از فرونشست، آسیب کمتری ببینند.
موردی بوده که نسبت به فرونشست در محل استقرار صنایع و کارخانجات، هشدار داده باشید؟
در فاریاب در سال‌های گذشته، ناحیه‌ای برای شهرک صنعتی درنظر گرفته شده بود که مجبور شدند آن را جابه‌جا کنند. خوشبختانه سرمایه‌گذاری زیادی انجام نشده و معدود زیرساخت‌هایی تامین شده بود. در واقع، در حد موقعیت‌یابی و احداث جاده و شبکه برق کارهایی انجام شده بود که فرونشست خود را نشان داد و این شهرک، جابه‌جا شد.
اطراف شهر کرمان که گفتید دشت‌ها فرونشست زیادی دارند؛ فولاد بوتیا یا نیروگاه برق باغین را داریم؛ آیا در معرض تهدید نیستند؟
نیروگاه باغین در حاشیه‌ی کوهستان است و تحت تاثیر فرونشست قرار نگرفته و بعید است به این راحتی تحت تاثیر قرار گیرد چون روی مخروط افکنه واقع شده است، شرایط فرونشست را ندارد. در سایر صنایع بزرگ هم تاکنون به ما موردی گزارش نشده است ولی برخی به طور کلی در پهنه‌های فرونشستی واقع شده‌اند.
فرونشست قابل پیش‌بینی هست که بدانیم در آینده چه وضعیتی در استان خواهد داشت؟
تمام مناطقی از دشت‌ها که می‌توانستند فرونشست داشته باشند، مشخص شده‌اند و فکر نمی‌کنم فراتر از این، منطقه‌ای درگیر شود. با وضعیتی که اکنون داریم، نمی‌توان از فرونشست بیشتر جلوگیری کرد مگر اینکه مدیریت درستی بر منابع آب زیرزمینی داشته باشیم تا تعادلی در برداشت و تغذیه‌ی آبخوان‌ها ایجاد شود و تا زمانی که این اتفاق نیفتد، فرونشست ادامه خواهد داشت. مدیریت منابع آب زیرزمینی عمده‌ترین کاری است که می‌توان برای مهار فرونشست انجام داد. اینکه بدانیم آینده وضعیت چگونه است؟ نیاز به کارهای مطالعاتی و سرمایه‌گذاری قابل توجهی دارد. متاسفانه این موضوع، متولی مشخصی هم ندارد. ما به عنوان زمین‌شناسی به طور موردی کارهای سالانه‌ای انجام می‌دهیم ولی کاش متولی واحدی مشخص می‌شد تا موازی‌کاری‌ها از بین می‌رفت و از هدررفت زمان و منابع مالی جلوگیری می‌شد.
اوضاع استان نسبت به کشور چگونه است؟
اگر رنگ‌بندی کرونایی را در نظر بگیریم ما در مناطق زرد و آبی هستیم. مناطق نارنجی و قرمز در کشور بیشتر از ما هستند. ارزوئیه و عنبرآباد و جنوب شهر کرمان در وضعیت قرمز هستند.
دلیل این است که قبلا آب را تخلیه و فرونشست‌ها را تجربه کرده‌ایم و هر منطقه‌ای در ایران که دیرتر برداشت آب داشته‌اند، فرونشست دیرتر نمایان شده است. اصفهان شهری تاریخی است و موضوع فرونشست در آن طی هفتههای اخیر پررنگ‌تر دیده شده است وگرنه از لحاظ میزان فرونشست در مقاطعی، وضعیت در عنبرآباد و ارزوئیه در استان کرمان، از اصفهان بدتر بوده و ای بسا هنوز هم هست.
ممکن است بخش‌هایی از استان به خاطر فرونشست از جمعیت تخلیه شود؟
بعید می‌دانم به خاطر فرونشست این اتفاق بیفتد ولی موضوع نگران‌کننده این است که به دلیل کاهش منابع آبی این اتفاق رخ بدهد. چنانچه برای تامین آب پایدار چاره‌ای اساسی اندیشیده نشود، تخلیه حتما رخ میدهد ولی اینکه صرفا به دلیل فرونشست تخلیه صورت بگیرد، من چنین نظری ندارم. / الف
نظر خود را بنویسید