سلسله جلساتِ جغرافیای تاریخی شهر کرمان

فردای کرمان – گروه فرهنگ‌وهنر: دکتر «جمشید روستا»، استاد تاریخ و عضو هیات علمی دانشگاه شهید باهنر کرمان، کوشش‌‌های فراوانی صرف شناخت و معرفی تاریخ کرمان کرده، و تا به حال چندین اثر درباره‌ی کرمان منتشر کرده که تازه‌ترین آن کتاب «قراختاییان از آغاز تا فرجام» است.

یادداشت سیزدهم «هفتورنگ» به قلم «دکتر جمشید روستا» را، در ادامه‌ی مجموعه یادداشت‌هایی که تاکنون به قلم دکتر عباس آذرانداز منتشر می‌کردیم، با مخاطب‌های علاقه‌مند «فردای کرمان» به اشتراک می‌گذاریم. شایان ذکر است این یادداشت‌های ارزشمند تاکنون در جایی منتشر نشده‌‌ است.

«سلجوقیان قبيله‏اى تُرك‌‏نژاد بوده‏اند كه در زمان سلاطين غزنوى و در اواخر قرن چهارم هجرى، از آسياى ميانه به ماوراءالنهر مهاجرت كردند، چون يكى از پيشوايان ايشان، سلجوق بن دقاق‏ بود لذا اخلافِ او را به نام وى سلجوقيان يا سلاجقه خوانده‏اند.» (مشکور، 1350: 72)

نوادگان سلجوق پس از شکست سپاهیان سلطان مسعود غزنوی در محل دندانقان در سال 431 ه.ق بر خراسان، مستولی شدند و به زودی حرکت خود برای فتح نواحی داخلی ایران را آغاز نمودند. طغرل بن میکائیل بن سلجوق – که در رأس سلجوقیان قرار داشت - تصمیم گرفت با تقسیم نقاط فتح شده و واگذاری فتحِ نقاط جدید به برادران و برادزادگان، اولاً تسلّط خود بر نقاط چیره شده را تثبیت کرده و ثانیاً نواحی فتح نشده را نیز به سرعت تصرّف کرده و تحت اقتدار درآورد. از همین رو بود که بنا به قولِ نویسنده‌ی کتابِ راحه الصدور و آیه السرور «ولایت قسمت کردند و هر یکی از مقدّمان، به طرفی نامزد شد... قاوُرد، پسرِ مِهین[= بزرگ] چُغری­بک به ولایت طبسین و نواحی کرمان [مأمور شد]...». (راوندی، 1363: 104) به این ترتیب فتح ایالت کرمان و نواحی اطراف آن به قاورد بن چغری ­بیگ واگذار گردید.

همزمان با ورود قاورد به کرمان، شاخه­ای از دیالمه بر این سرزمین حکومت می­کردند که تحت اقتدار فرمانروایی به ­نام ابوکالیجار، قرار داشتند. این امیر دیلمی که مرکز حکومتش در شیراز بود؛ مردی از اهالی دیلم با نام بهرام بن لشکرستان را از طرف خود حاکم کرمان ساخته بود (افضل ­الدین کرمانی، 1326: 3).

با حضور ترکمانان در خدمت قاورد؛ بهرام، نایب ابوکالیجار، مصلحت را در صلح با قاورد دید و با دادن زهر به ابوکالیجار دیلمی، حکومت کرمان را تسلیم قاورد نمود. (حافظ ابرو، 1378، ج3: 23 . افضل­الدین کرمانی، 1326: 4)

بدین ترتیب قاورد در پیشروی به سمت جنوب، نواحیِ طبس و کرمان را به تصرف درآورد. (بنداری،1355: 37). طبس، دژی با اهمیت و مرکز بازرگانی بر سر راهی بود که از کنار کویر بزرگ نمک عبور می­کرد و خراسان را به کرمان متصل می­ساخت (بویل، 1380: 55). نهایتاً حکومت سلجوقیان کرمان در همان نیمه‌ی نخست سده‌ی پنجم هجری قمری تأسیس گردیده و پایه­های آن مستحکم شد. حکومتی که پس از ملک قاورد بن چغری­بیگ نیز در میان فرزندان و نوادگان وی تداوم یافته و مدت زمانی نزدیک به یک قرن و نیم بر سرزمین­ کرمان و نواحی اطراف آن اقتدار داشت. (روستا، 1392: 78)

با تأملی در تاریخ ترکمانان سلجوقی می­توان دریافت که اگرچه آنان دارای پیشینه­ای صحراگرد بوده و بیشتر به امر دامداری اشتغال داشتند، اما تا حدودی به امر تجارت نیز آشنایی داشته و از آن برای رفع نیازهای خویش بهره می­بردند. (مرسلپور، 1387: 144) برای نمونه می­توان به فروش محصولات تولیدی آن­ها به بازرگانان و تجّار جاده­ی ابریشم، اشاره نمود. به این ترتیب که آنان محصولات دامی خود را به تجّار داده و از آنان کالاهای مورد نیاز خود را اخذ می کردند. این روند پس از ورود آنان به سرزمین ایران و ایجاد دولت توسط آن‌ها به سرعت رو به پیشرفت و تعالی نهاد و با کمک وزرا و اندیشمندان ایرانی، رشدی مضاعف یافت. (روستا، 1394: 122)

سلجوقیان، پس از سلطه بر سرزمین پهناور کرمان و نواحی اطراف آن، به مسأله­ی تجارت و راه‌های تجاری این ناحیه نیز توجه نموده و در راستای رونق آن، دست به اقداماتی زدند. این اقدامات از زمان نخستین حاکم سلجوقی کرمان یعنی ملک قاورد، آغاز گردید. وی علاوه بر اینکه بنیان یک حکومت نسبتاً قدرتمند را نهاد؛ گام­هایی بلند نیز در راستای مستحکم ساختن پایه­های این حکومت برداشت. وی «پادشاهى عادل، مدبّر، معمّر، مقبل و مظفر [بود]؛ رايات دولت او در عالم­گشایى‏ منصور، و آيات اقبال او در پادشاهى بر صفحات روزگار مسطور و از حذق [= مهارت] صنعت او در تأسيس مبانى جهان بانى، مُلك كرمان، یکصد و پنجاه سال در خاندان او بماند و اولاد و احفاد او همه از مكتسب او خوردند و خواب شب و آسايش روز ايشان نتيجه­ سهر و تعب او بود». (افضل ­الدین کرمانی، 4:1326)

اگرچه این آسایش، همیشگی نبود و فراز و نشیب­هایی داشت و برخی سلاطین نالایق این خاندان، آرامشش را برهم می­زدند، اما بی­شک اقدامات مَلک قاورد سلجوقی، در سروسامان دادن به اموری همچون فتح نواحی جدید و رسیدگی به وضعیت تجاری ایالت کرمان، نقش مهمی را در اعتلای دولت سلجوقیان کرمان داشت.

ملک قاوردِ سلجوقی پس از فتح کرمان و عقب راندن دیلمیان، ابتدا در اقدامی اساسی قوم قُفص(کوچ =کوفج) را – که از گذشته­های دور در ایالت کرمان ساکن شده و امنیت کرمان را دچار نقصان ساخته بودند - به شدت در هم کوفته و با قتل بزرگان این قوم، امنیت را به راه­های تجاری کرمان، به ویژه منطقه­ی جیرفت، بازگرداند. صاحب کتاب «بدایع الازمان فی­وقایع کرمان» به شرح این موضوع پرداخته و در این باره چنین بیان می­دارد: «چون [مَلک قاورد] در مملكت، قرار يافت او را فتح­ها و ظفرها ميسّر شد و لشكر بسيار برو جمع شد و حشم بى‏حد گرد آمد و ارتفاعات سردسير به ارزاق ايشان وفا نمی­كرد؛ چه مایه‌ی مال و منال كرمان از گرمسيرات است و گرمسير، در دست قوم كوفج (قفص) بود و به روزگار دراز از عجز ديلم، گردن استيلا افراشته و سينه تغلّب پيش كرده‏ و در عدد ايشان كثرتى بود و به شوكتِ اندك، قمع ايشان ميسر نه (چه) جمله گرمسير از جارفت [= جیرفت]‏ تا لب دريا فرو گرفته بودند و تا حدود فارس و اطراف خراسان می­شدند و از دزدى و قطع طريق، مال باز ولايت خويش مى‏آوردند.... [ملک قاورد] به يك روز ديگر به كوه كوفجان شد و همان شب اتفاق عروسى بود و جمله اكابر و اصاغر و مِهتر و كِهتر و زن و مرد از اشراف و اراذل مجتمع و به عشرت و نشاط مشغول. سحرگاهى بر سر آن مخاذيل [= فرومایگان] افتاد و ايشان­ را خمارگشایى [خوش‏] فرمود و يك كودک را زنده نگذاشت‏». (همان: 8-5)

قاورد، پس از به اتمام رساندن کار قوم قفص و امن ساختن مسیر جیرفت و جبال بارز، به سبب توصیفاتی که از ثروت و بی‌دفاع بودن ناحیه­ی عُمان، از اطرافیان خود شنید، متوجه آن ناحیه شده و در پی تسخیرش برآمد: «بر رأى قاوردشاه عرضه داشتند كه ولايتى است كه آن را عمان گويند، خزانه از انواع نعمت ممتلى و عرصه آن از خصمى مانع و مقاومى مدافع فارغ و خالى، و از ساحل هرموز تا آن فُرضه‏ [= ساحل] مسافتى نه دور، اما خطر امواج دريا در پيش است... مَلك [قاورد] چون ثباتِ كوه داشت از موج بحر نينديشيد و بدين عزم عازم آن حدود شد» (خبیصی، 1343:  10-9).

علاوه بر این، سرزمین عمان از لحاظ تجاری و اقتصادی، موقعیت ویژه‌ای داشت و از آنجا که حاکم عمان بر مناطقی چون لحسا، قطیف و بحرین نیز حکم می­راند، تصرف عمان به منزله­ی دستیابی به تمامی این نواحی محسوب می­شد. (خیراندیش؛ خلیفه، 79:1386)

ملک قاورد برای رسیدن به این هدف از امیر هرمز کمک گرفته و توانست به راحتی و بی­هیچ مقاومتی از جانب حاکم عمان، این ناحیه را به تصرف خویش درآورده و تمام اموال و گنجینه­های آن را کشف و به دارالملک کرمان منتقل نماید. وی سپس حاکم عمان را امان داد و بر مقام خویش، ابقا نمود و تنها شحنه­ای از جانب خود بر او گماشت: «والى عمان را شهريار بن باقيل (تافیل) گفتندى و چون بلا ناگهان و محنت ناانديشيده ديد؛ روى در پرده‏ اختفا كشيد و مَلک [قاورد] ... خطبه و سكه ولايت بر نام خويش فرمود و مثال داد تا طلب اميرِ ولايت كنند و پيش‏ وى آرند كه در امان خدا است و ضمان مراعات من. (بعد از تفحص) او را در تنورى باز ديدند و به خدمت مَلک آوردند. مَلک گفت اى تازيک‏، من به مهمانى تو آمدم از مهمان، بگريختى [اكنون‏] بازمی‌گردم و ولايت، تُراست و شحنه من اينجا در خدمت و صحبت تو مي­باشد.» (افضل ­الدین کرمانی، 9:1326)

بدین ترتیب مَلک قاورد به تمام نواحی کرمان، لشکر کشید آن نواحی را تصرف کرد و مُلکی یکپارچه را ترتیب داد. (باستانی پاریزی، 1355: 36-35) همزمان با حکومت او قلمرو کرمان بسیار وسیع گردید و مرزهای ایالتِ کرمان در شمال تا طبس و بافق؛ در جنوب تا خلیج فارس و عمان؛ در شرق تا منطقه‌ی مکران و بلوچستان و خاش و در غرب تا نواحیِ ایج(ایگ) و فُرگ را دربرمی گرفت. وی حتی نسبت به سلاطین بزرگ سلجوقی همچون آلب ارسلان و ملکشاه نیز اطاعتی ظاهری داشت و به طور مستقل به اداره کرمان می‌پرداخت. (روستا، 1398: 80-76)

او دستور داد پرچمی به شیوه­ی سلجوقیان با نقش تیر و کمان ساختند و بر دستورها طغرایی با نام و القاب وی ثبت کنند. (افضل ­الدین کرمانی، 10:1326) ملک قاورد همچنین در یکسان­سازی و حفظ ثبات عیار سکه­های قلمرواش تلاش و دقت بسیار نمود که بدون تردید این اقدام وی در رونق تجارت کرمان و نواحی اطراف آن نقشی غیرقابل انکار داشت. (همان: 4)

ملک قاورد به راه­های تجاری نیز اهمیت داده و برای بهبود شرایط بازرگانی و کمک به مسافرین و کاروان­ها، در مسیرهای پر رفت و آمد، تسهیلاتی برقرار ساخت. از جمله اقدامات وی در این زمینه دستور ساخت میل­­هایی (مناره­) در طول مسیر راه­های تجاری بود. این میل­ها، از چند فرسنگی، دیده شده و از سردرگمی مسافران و تجّار، جلوگیری می­نمود. به امر ملک قاورد، در کنار این میل­ها؛ آبگیر، حوض و حمامی از آجر ساخته شد تا مسافران و بازرگانان خسته از طی طریق، لحظه­ای درنگ کرده، خود و اسبان و شترانشان، آبی بنوشند و یا تجّار، با ورود به حمام­های ساخته شده در طول مسیر، گرد و خاک کویر را از رُخ بشویند. یکی از این راه­ها - که هنوز آثار بناهای قاوردی در آن مشاهده می­شود - راه تجاری کرمان به سیستان است که از میان کویر عبور می‌کرد. به دستور ملک قاورد، در این راه از سر درّه تا  فهرجِ بم که بیست و چهار فرسخ را در بر می­گیرد، هر سیصد قدم، میلی به ارتفاع دو برابر قامت انسان، ساخته شد؛ به نحوی که شب از پای هر میل، میل دیگر دیده می­شده است: «در راه سيستان و درّه‌ی قاورد، در چهار فرسنگى اسفه [سنیج یا اسپی(سپه) در حوالی زاهدان امروزی] ، دربندى ساخته درى از آهن درآويخت و مرد بنشاند و از سر درّه، تا [شهرِ] فهرجِ بم كه بيست و چهار فرسخ است در هر سيصد گام، ميلى به دو قامت آدمى چنانچه در شب از پاى آن ميل، ميل ديگر می‌­توان ديد، بنا نهاد تا خلايق و عباداللّه در راه، تفرقه و تشويش نكنند.» (افضل ­الدین کرمانی، 10:1326. خبیصی، 1343: 12)

نویسنده­ی کتاب «سلجوقیان و غز در کرمان» نیز - که در قرن یازدهم هجری می­زیسته - در سفری که از سیستان به کرمان داشته است این میل­ها را دیده و ساخت آن‌ها را فوق توان بشر دانسته است: «در شهر جمادى­الاول سنه‌ی 1025 كه راقم اين صحيفه، محمد ابراهيم، ... به سيستان رفته قريب دو ماه ... بسر بُرده [سپس] متوجه مسكن و وطن بود، آثار خيرات قاوردى را به رأى­العين مشاهده نمود. اگرچه از اميال، قليلى بجا مانده ... حقا كه چيزى فوق آنچه قاورد در بيابان ایجاد نموده مقدور بشر نيست كه بعمل آورد.» (خبیصی، 1343: 12)

علاوه بر این میل­ها، به امر ملک قاورد، کاروانسراها، حصارها، مناره‌ها و چاه­های آب بسیاری نیز در طول مسیرهای تجاری ایالت کرمان ساخته شد: «[ملک قاورد] در سر درّه، كه ابتداى اميال از آنجاست، خانى و حوض آب و حمام از آجر ساخته و دو مناره مابين كرک و فهرج بنا كرده، يك مناره چهل گز ارتفاع و ديگرى بيست و پنج گز و در تحت هر مناره، كاروانسرا و حوض.» (افضل ­الدین کرمانی، 10:1326. خبیصی، 1343: 12) وی همچنین در ده فرسنگی یزد، چاهی ساخت که به چاه قاوردی مشهور بود و همواره مأموری بر آن قرار داشت. (ر.ک: خبیصی، 1343: 12)

ملک قاورد با چنین اقداماتی توانست در سرزمین کرمان ثبات و امنیتی کم­نظیر ایجاد کند. به طوری که به نقلِ از افضل الدین ابوحامد کرمانی «چهار حد كرمان، چنان شد كه گرك و ميش، با هم آب خوردى ...» (افضل­الدین کرمانی، 1326: 11-10. خبیصی، 1343: 13-12) 

منابع و مآخذ

• افضل­الدین کرمانی، ابوحامد احمد (1326). بدایع الازمان فی وقایع کرمان. فرآورده مهدی بیانی،تهران: دانشگاه تهران.
• باستانی پاریزی، محمدابراهیم(1355). وادی هفت واد، تهران: انتشارات انجمن آثار ملی.
• بنداری اصفهانی(1355). تاریخ سلسله سلجوقی وزبده النصره و نخبه العصره. محمدحسین جلیلی، بی­جا: بنیاد فرهنگ ایران.
• بویل،جی .آ.(1380). تاریخ ایران کمبریج (از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان.حسن انوشه، تهران: امیر کبیر، جلد پنجم.
• حافظ ابرو، ابوحامد شهاب­الدین­عبدالله­خوافی(1378). .جغرافیای حافظ ابرو. بی­جا، بی­نا.
• خبیصی، محمد ابراهیم(1343). سلجوقیان و غز در کرمان­. با مقدمه باستانی پاریزی، بی­جا: صفا.
• خیراندیش، عبدالرسول؛ خلیفه، مجتبی(1386). «تجارت دریایی ایران در دوره سلجوقی،سده های 5 و 6هجری(باتأکید بر نقش بندر تیز)»، مجله علوم انسانی دانشگاه الزهرا، شماره65، (از ص 71 تا ص92).
• راوندی،محمد بن­ علی (1363). راحه­الصدوروآیه­الصدور در تاریخ ­آل سلجوق. تصحیح محمد اقبال، تهران: امیرکبیر،چاپ دوم.
• روستا، جمشید(1392). «تحلیلی بر چگونگی منصب وزارت سلاجقهء کرمان». مجله پژوهشهای علوم تاریخی. دوره 5. شماره 1، (از ص75 تا ص95).
• روستا، جمشید و دیگران(1398). جغرافیای تاریخی شهر کرمان در دوران میانه. تهران: نشر خاموش.
• مرسل­پور،محسن(1387).تاریخ سلجوقیان کرمان.کرمان: مرکزکرمان­شناسی.
• مشکور، محمدجواد.(1350). اخبار سلاجقه روم. تهران: كتابفروشي تهران.