فردای‌کرمان ـ اسما پورزنگی‌آبادی: بالاخره بعد از حدود 25 سال تلاش و پیگیری و وعده‌های بی‌سرانجام، کاروانسرای وکیل در شهر کرمان به زندگی بازگشت و اکنون در آستانۀ برگزاری مراسم افتتاح رسمی آن هستیم. کاروانسرای وکیل به هتلی با نام «کاروانیکا» تبدیل شده است.
این بنا که در برخی منابع آن را نخستین ساختمان دو طبقۀ شهر کرمان معرفی کرده‌اند، یکی از عناصر مجموعۀ وکیل واقع در بازار تاریخی شهر است.
بانی این مجموعه، محمد اسماعیل‌خان نوری ملقب به «وکیل‌الملک» بوده که حدود 37 سال پس از ابراهیم‌خان ظهیرالدوله و از سال 1282 هجری قمری بر کرمان حکومت می‌کرده است.
قدمت کاروانسرای وکیل را حدود 170 سال تخمین زده‌اند. این بنا که در کوچۀ 20 خیابان شریعتی (کوچۀ سردار) واقع شده، به اذعان کارشناسان، از نظر ساختار معماری بسیار نفیس است، دارای کالبد خشتی و نمای آجری بوده و از معدود کاروانسراهایی است که تزئینات نفیس کاشی‌کاری دارد.
با وجود ارزش‌های فراوانی که این کاروانسرا دارد، بیش از دو دهه متروکه و نیمه‌مخروبه به حال خود رها شده بود تا اینکه شرکت سرمایه‌گذاری سمگا (سرمایه‌گذاری میراث‌فرهنگی و گردشگری ایران) از سال 96 پروژۀ مرمت و احیای آن را آغاز کرد.
علاوه بر تاریخی که خودِ این بنا دارد، مرمت آن نیز پیشینه‌ای دارد. نخستین تلاش‌ها برای مرمت و نجات کاروانسرا در سال‌های میانی دهۀ هفتاد خورشیدی و از سوی سیدمحمدعلی گلاب‌زاده آغاز شد.
او که در آن زمان مدیرکل دفتر اجتماعی استانداری کرمان بوده، شرح حال رو به احتضار کاروانسرا را نزد مرتضی بانک استاندار وقت می‌برد. در آن زمان، سهام کاروانسرا در اختیار اشخاص متعددی بوده و قرار بر این می‌شود که پس از اخذ رضایت سهام‌داران، مالکیت واحد برای کاروانسرا تعیین و مرمت شود و درآمد آن به پرورشگاه کرمانیان برسد؛ نیتی که سهام‌داران را راضی به واگذاری مالکیت‌شان کرد.
پس از بیش از یک سال تلاش گلاب‌زاده، مالکیت کاروانسرا در اختیار میراث‌فرهنگی قرار گرفت اما تغییری در حال و روز بنا ایجاد نشد؛ جز وعده‌های مکرر و کلنگ‌زنی‌های نمایشی.
حدود 25 سال از آن روزی که تصمیم برای مرمت کاروانسرا گرفته شد می‌گذرد و اکنون این بنا، سرپا شده است.
گلاب‌زاده پژوهشگر تاریخ و رئیس مرکز کرمان‌شناسی دربارۀ تاریخچۀ مرمت این کاروانسرا روایتی دارد که در ادامه می‌خوانید.
وی در آن زمان، علاوه بر مدیر دفتر اجتماعی استانداری، دبیر شورای عالی میراث‌فرهنگی استان نیز بود.
گلاب‌زاده در گفت‌وگو با فردای‌کرمان توضیح داد: «سال‌های میانی دهۀ هفتاد و زمان استانداری آقای بانک بود که در جریان یکی از جلساتی که با ایشان داشتم، ضمن اینکه دربارۀ مسائل مختلف میراث‌فرهنگی صحبت کردم، از وضعیت کاروانسرای وکیل نیز گفتم که در حال تخریب بود و شرایط بسیار اسفباری داشت. آقای بانک پرسیدند که چه پیشنهادی برای نجات این بنا دارید؟ برای ایشان توضیح دادم که اگر این کاروانسرا نجات داده نشود، دِینی بر گردن همۀ ما خواهد بود و در پیشگاه تاریخ جوابگو هستیم. ایشان گفتند که دربارۀ این موضوع فکر می‌کنم. چند روز بعد از این جلسه، من را خواستند و گفتند که با دست‌اندرکاران پرورشگاه کرمانیان صحبت کردم، قرار بر این شد که اگر زمینه‌ای فراهم کنید که سهام این کاروانسرا به بچه‌های یتیم پرورشگاه ایرانیان تعلق بگیرد، ما این بنا را بازسازی می‌کنیم و این مبلغ را به عنوان آوردۀ نقدی لحاظ کرده و درآمد را به پرورشگاه کرمانیان خواهیم داد. آن زمان، کاروانسرا تعداد زیادی مالک داشت که هرکدام سهمی داشتند. مذاکره با سهام‌داران کار بسیار سختی بود چرا که تعداد زیادی پیرزن و پیرمرد بودند که باید با همۀ آن‌ها صحبت می‌کردم تا سهام‌شان را واگذار کنند. یادم هست که یک شب حدود ساعت 10 بود که به منزل زنده‌یاد سیدمحمد عمرانی یکی از مالکان کاروانسرا رفتم. مادر ایشان گفتند که در منزل نیستند. توی ماشین نشستم و ساعت 11 شب بود که مرحوم عمرانی رسید و مادرشان تاکید کردند که ببین این آقا چه کار دارد برایش انجام بده؛ و این اتفاق افتاد. همۀ سهام این کاروانسرا گرفته شد و در اختیار میراث‌فرهنگی قرار گرفت. مختصر سهامی هم متعلق به کسانی بود که در ایران نبودند. میراث‌فرهنگی براساس ضوابطی که دارد آن سهام را نیز در اختیار گرفت و بدین ترتیب مالکیت کاروانسرا در اختیار میراث‌فرهنگی قرار گرفت».
ادامۀ تخریب
پس از این، طرحی برای مرمت و احیای کاروانسرا تهیه می‌شود که روی کاغذ می‌ماند. گلاب‌زاده در این‌باره گفت: «طرح اولیه این این بود که درست از درِ شمالی کاروانسرا تا خیابان شریعتی آزادسازی و در میانۀ محوطه، آبنمایی ساخته شود، در اطراف آن نیز فروشگاه‌های صنایع‌دستی دایر و محوطۀ روبه‌روی کاروانسرا پیاده‌راه شود. برای این منظور، تعدادی از خانه‌های اطراف کاروانسرا توسط شهرداری خریداری شد که هنوز در تملک شهرداری است ولی متاسفانه آن طرح اجرا نشد و دیدیم که روبه‌روی کاروانسرای وکیل، شهرداری به یک برج تجاری مجوز داد و آن طرح را از دستور کار خارج کرد».
وی با بیان اینکه در دو دهۀ گذشته، چندین بار موضوع بازسازی کاروانسرا مطرح شد، ادامه داد: «زمانی که آقای مشایی رئیس سازمان میراث‌فرهنگی کشور بود، آمدند و مراسم کلنگ‌زنی برای شروع پروژۀ مرمت و احیای کاروانسرا برگزار کردند ولی مراسم که تمام شد، هیچ اقدامی صورت نگرفت و کار به تعویق افتاد و تخریب بنا ادامه داشت».
گلاب‌زاده گفت: «بنا در حال تخریب بود و نسبت به آن نگرانی و دغدغۀ بسیاری داشتیم. اوایل سال 75 بود که در جریان سفر آقای محمود بهمنی رئیس کل وقت بانک ملی ایران، تصمیم گرفتیم حمایتی از طرف بانک برای این بنا جلب کنیم. بنده به اتفاق آقای رفیع‌زاده که آن زمان رئیس میراث‌فرهنگی بودند، رئیس بانک ملی را به صرف ناهار دعوت کردیم. در همین کاروانسرا وکیل با اینکه حجره‌ها نیمه‌مخروبه و وضعیت بدی داشت، فضایی مهیا شد و در کاروانسرا میزبان آقای بهمنی شدیم و همان‌جا از ایشان خواستیم که تسهیلاتی بدهند تا این بنا را حفظ کنیم. ایشان با پرداخت مبلغ 50 میلیون تومان وام موافقت کردند که با پیگیری از طرف اداره ارشاد ـ که آقای جعفری مدیرکل بودند ـ وام را گرفتیم و پی‌بندی‌های ساختمان را انجام دادیم تا بنا فرو نریزد».
ایده‌های ناکام
به گزارش فردای‌کرمان، در دهۀ هفتاد که تصمیم به مرمت کاروانسرا گرفته می‌شود، متولیان و مقامات کرمان، رویای هتل عباسی اصفهان را برای کاروانسرای وکیل در سر داشتند. رویایی که با رفتن مسئولان از یاد رفت و کاروانسرا به حال خود رها شد تا اینکه در دولت نهم و در دوران مدیریت اسفندیار رحیم‌مشایی، رئیس وقت سازمان میراث فرهنگی کشور تصمیم دیگری برای این بنا گرفته می‌شود.
در آن دوره که علی کارنما مدیرکل میراث فرهنگی استان کرمان بود، خبرنگاران را صدا می‌کنند و طی آیینی، از یک ماکت رونمایی می‌کنند که نشان می‌دهد با احیا و مرمت کاروانسرای وکیل، یک هتل پنج ستارۀ باشکوه در این مکان راه‌اندازی می‌شود. رویای شیرین دیگری که مقامات در آن دوران در سر می‌پروراندند این بود؛ «میلیاردرهای جهان برای دیدن این هتل به کرمان سفر خواهند کرد!».
مدتی بعد، رحیم‌مشایی دست در دست یک سرمایه‌گذار ترک به کرمان می‌آیند و با تشریفاتی مفصل، کلنگ این پروژه را در خاک کاروانسرا به زمین می‌زنند؛ باد پرچم‌های ایران و ترکیه را که در میانۀ کاروانسرا و بر فراز مجموعۀ بازار تاریخی کرمان علم شده بود می‌رقصاند تا مگر نوید روزهای بهتر را بدهد؛ روزهایی که هرگز نیامد!
ماجرا اما به همین‌جا ختم نشد. بعد از ناکام ماندن این سرمایه‌گذاری، در سال 89 کاروانسرای وکیل کرمان به همراه خانه عامری‌ها در کاشان و عمارت مسعودیه تهران از سوی صندوق احیا و بهره‌برداری از بناها و اماکن تاریخی به شرکتی دیگر واگذار می‌شود. این‌بار شرکت سرمایه‌گذاری ساختمانی «عظام» طرح خود را برای تبدیل کاروانسرای بزرگ استان کرمان به یک مرکز اقامتی ارائه می‌کند. این طرح هم عملی نشد و دادگاه حکم داد که قرارداد فسخ و عظام از کاروانسرای وکیل خلع‌ید شود.
پایان دو دهه نگرانی
در تمام این سال‌ها، بلاتکلیفی کاروانسرا، تنها تشدید روند تخریبی یک بنای ارزشمند تاریخی نبود؛ گلاب‌زاده در این‌باره گفت: «در این سال‌ها، کسانی که سهام خود را واگذار کرده بودند و بنده هم واسطۀ این قضیه بودم، مدام تماس می‌گرفتند و می‌گفتند: نه کاروانسرا بازسازی شد و نه نیتی که ما داشتیم تا درآمد ناشی از سهام ما به کودکان و بچه‌های یتیم پرورشگاه تعلق گیرد محقق شد. این، رنج و درد بزرگی بر دل من بود و همیشه آرزو می‌کردم زمانی برسد تا از زیر بار این دِین بیرون بیایم و امروز که می‌بینم کاروانسرا به این زیبایی بازسازی شده و یکی از ارزش‌های فرهنگی کرمان با بیش از 160 سال قدمت این‌گونه احیا شده و به زیبایی آراسته و به مکانی برای جذب جهانگردان شده، بسیار خوشحالم و به عنوان یک خدمتگزار فرهنگی مردم کرمان دست همۀ کسانی که این اثر را از مرگ حتمی نجات دادند می‌بوسم».
اشک شوق
رئیس مرکز کرمان‌شناسی در پاسخ به این پرسش که بعد از مرمت کاروانسرا، اولین‌باری که وارد این بنا شدید چه احساسی داشتید؟ گفت: «حدود شش ماه پیش بود که به کاروانسرا رفتم. وقتی وارد شدم اشک در چشمانم حلقه زد و مدت‌ها در گوشه‌ای از آن نشستم و بنا را تماشا کردم. احساسی داشتم که قابل بیان نیست. این، آرزویی بود که بعد از سال‌ها برآورده شده بود. لب حوض نشستم و تصویر برج ساعتی که روزگاری وقتی زنگ می‌زد، مردم سرآسیاب صدای آن را می‌شنیدند را در آب دیدم و شاید 10 دقیقه بود که به منظرۀ آب حوض و برج ساعت خیره شده بودم و احساس لذت می‌کردم. شاید کسی باور نکند چه‌قدر احساس خوبی داشتم. نمی‌خواهم بزرگ‌نمایی کنم ولی برای گرفتن سهام کاروانسرا بیش از یک سال خون دل خوردم و آن‌قدر با مالکان صحبت کردم تا راضی به واگذاری سهام شدند و امروز که می‌بینم کاروانسرا مرمت شده از شادی در پوست خودم نمی‌گنجم».
ابهام در کمک به پرورشگاه
وی در ادامۀ این گفت‌وگو دربارۀ اینکه آیا در برنامۀ جدیدی که برای کاروانسرا دارند، نیت اختصاص بخشی از درآمد به پروشگاه اجرا می‌شود؟ پاسخ داد: «امیدوارم این اتفاق بیفتد. بنای ما در روز اول برای واگذاری سهام مالکان این بود، حالا ممکن است میراث‌فرهنگی برنامه‌ای داشته باشد یا نداشته باشد. اگر انجام دادند چه بهتر، ندادند خود دانند و خدای خود».
نبود پول و گردشگر
از گلاب‌زاده دربارۀ این پرسیدم که به نظر شما، چرا اغلب این‌طور است که مرمت و احیای بناهای تاریخی کرمان یا انجام نمی‌شود یا این همه زمان می‌برد؟ او در پاسخ توضیح داد: «به نظر من، دو مسئلۀ مهم وجود دارد؛ یکی اینکه استان کرمان دارای بیش‌ترین رقم آثار تاریخی در کل کشور است و در هیچ استانی این تعداد از آثار تاریخی را نمی‌بینید. در یک طرف استان، قلعه منوجان با دو، سه هزار سال قدمت را داریم و در طرف دیگر، قلعه‌دختر و قلعه‌اردشیر با سه هزار قدمت وجود دارد. در شرق، ارگ بم با دو هزار سال و کنار آن، قلعه دختر بم با دو هزار سال قدمت را داریم. در جای جای استان آثار تاریخی بسیاری وجود دارد که برای بازسازی آن، رقم اعتباری چند 10 هزار میلیاردی در سال نیاز است. در حالی که اعتبار بازسازی میراث‌فرهنگی کرمان بسیار ناچیز است. طبیعی است که میراث‌فرهنگی نمی‌تواند به همۀ بناها آن‌طور که مورد انتظار است، رسیدگی کند».
وی افزود: «دلیل دیگر اینکه گردشگری در استان کرمان قفل شده و حرکت و پویایی که باید باشد نیست. همین امروز که درهای کشور به دلایل مختلف به روی گردشگران بسته شده، اگر به یزد بروید، می‌بینید چه تعداد گردشگر در اماکن گردشگری آنجا هست. در کرمان چه تعداد گردشگر داریم؟ اگر بتوانیم زمینه‌ای فراهم کنیم که گردشگر به کرمان بیاید، مرمت و احیای بناها نیز رونق می‌گیرد وگرنه با اعتبارات میراث‌فرهنگی، در سال‌های آینده، از آنچه الان هستیم هم، وضع بدتری خواهیم داشت مگر اینکه همتی صورت بگیرد».
به گزارش فردای‌کرمان، اگرچه مرمت و احیای کاروانسرای وکیل را می‌توان یکی از اتفاقات مهمِ سال‌های اخیر در بافت تاریخی شهر کرمان قلمداد کرد اما، این، نقطۀ پایان کار در بافت تاریخی نیست و همتایان این بنا در همسایگی‌اش نیز بیش از گذشته محتاج رسیدگی هستند. / الف
نظر خود را بنویسید