فردای‌کرمان ـ گروه جامعه: «باغ اندیشه و احساس، پته‌دوزی کرمان از دیروز تا امروز» نام تازه‌ترین اثر نجمه فلسفی پژوهشگر و مدرس دانشگاه است.
او که سال‌هاست در زمینۀ هنر پته‌دوزی کرمان فعالیت دارد، تصاویر گوناگونی از پته‌های قدیمی کرمان را در این کتاب آورده و آن را معرفی کرده است. می‌گوید که می‌خواستم آنچه که پته کرمان بوده را نشان بدهم نه آنچه که الان هست.
فلسفی دانش‌آموختۀ رشتۀ هنرهای اسلامی دانشگاه هنر تهران و مدیر آموزشگاه فاضله است. این کتاب هفتمین اثر اوست. این مدرس دانشگاه چندین مقالۀ پژوهشی هم در زمینۀ پته دارد که در مجلات معتبر منتشر شده است.
گفت‌وگو با او را دربارۀ کتاب جدیدش و پته‌دوزی کرمان در ادامه می‌خوانید.
* خانم فلسفی، چه شد که به فکر چاپ این کتاب افتادید؟
بنده اولین کتابم با موضوع پته‌دوزی را در سال 85 چاپ کردم. اما آن زمان خیلی اطلاعات گسترده‌ای دربارۀ پته نداشتم و تنها، کارهایی که در استان کرمان و در بازار می‌دیدم را جمع‌آوری و تصاویری از آن را چاپ کردم. بعد از آن، و با قبولی در دانشگاه تهران با دنیایی جدید آشنا شدم. در زمان دانشجویی امکان بازدید از موزه‌ها و گنجینه‌های موزه‌ها فراهم می‌شد و در جریان این بازدیدها، کارهای خارق‌العاده‌ای از شال و پته کرمان را می‌دیدم. پته موزه شاه نعمت‌الله ولی را هم قبلا دیده بودم. این کارها را با کارهای امروزی که مقایسه می‌کردم می‌دیدم تفاوت زیادی با هم دارند. هر جا که می‌رفتم در نمایشگاه‌های داخلی و خارجی از کارها عکس می‌گرفتم و در نهایت، تصمیم گرفتم آنچه که پته کرمان بوده را نشان بدهم نه آنچه که الان هست. به هر نمایشگاهی رفتم سعی کردم عکس‌های خوبی از آثار بگیرم. گروه‌هایی از مردم کرمان از جمله تاجران و شالبافان و فعالان فرش هم تا جایی که توانستم شناسایی کردم و با آن‌ها ارتباط برقرار کردم و تا جایی که به من اجازه دادند از آثاری که در اختیار داشتند، عکس گرفتم. همۀ این تصاویر در این کتاب جدید چاپ شده است. ادعا ندارم کارم بسیار باکیفیت است اما با امکانات معمولی خودم از جمله گوشی موبایل عکس گرفتم و در این کتاب آوردم تا کسانی که قصد دارند پته‌های بسیار خوب تولید کنند از این کتاب استفاده کنند. در آموزشگاه خودم هم، نمونه‌ای از کارهایی که هنرجویان دوختند و تمام شده است را هم در این کتاب آوردم. در موزه‌ها دیده بودم که پته‌هایی با نخ ابریشم و حتی نخ طلا هم دوخته شده بود. با نخ طلا که بضاعت‌مان نمی‌رسید اما سعی کردیم در آموزشگاه پته‌هایی با نخ ابریشم هم دوخته و در این کتاب نمایش داده شود. ضمن اینکه این کتاب جنبۀ آموزشی هم دارد. یکی از مقالاتی که در گذشته نوشته بودم و طرح‌های پته را از لحاظ نمادین بررسی کرده بودم را هم در این کتاب آورده‌ام.
*پس کتاب بیشتر مبتنی بر تصاویر است.
تصاویر بسیار زیادی در این کتاب وجود دارد. آموزش هم با تصویر داده شده، مرمت و رفو و انواع آسترکشی و اتوکشی و شست‌وشو را هم با تصاویر واضح نشان دادیم. آموزش دوخت هم در این کتاب آمده، در انتهای کتاب آزمون‌های فنی و حرفه‌ای نیز آمده است. کتاب جامعی دربارۀ پته است. هرجا که دوخت جدیدی از پته دیدم را عکس گرفتم و در این کتاب تصویر آن را آوردم.
*مطابق بررسی‌هایی که داشتید، تاریخچۀ پته کرمان به چه زمانی برمی‌گردد؟
تحقیق دیگری باید انجام بدهم مربوط به همین موضوع است. مدتی است که با یک کتاب دست‌نویس گات‌های زرتشتی مطلع شدم. بخشی از آن به پیش از اسلام برمی‌گردد. این کتاب تصاویری دارد. بر روی ظروف و لباس‌هایی که تصویر آن در این کتاب آمده، نقوشی دیدم که با نقوش پته برابری می‌کند. این نقوش، بر روی ظروف کنارصندل در موزه‌ها و همچنین بر روی پته‌های قدیمی نیز وجود دارد. با توجه به این کتاب که مربوط به پیش از اسلام است، در حال تحقیق هستم که این فرضیه را که پته در کرمان هم‌قدمت پارچه و فرش بوده را به نتیجه برسانم. نظر خودم این است که پته کرمان به پیش از اسلام برمی‌گردد اما ممکن است اثری از آن زمان باقی نمانده باشد چرا که ظروف اگر دفن هم شده باشد می‌ماند ولی منسوجات با هر شیوه‌ای که نگهداری شده باشد، از بین می‌رود. بنابراین، اگر پته در آن دوران وجود داشته، از بین رفته است اما براین اساس، نمی‌توانیم آن بخش از تاریخچۀ پته را نادیده بگیریم. در حال بررسی بیشتر این موضوع هستم. در جریان همین تحقیقاتم، پته‌ای را در خانۀ یکی از تاجران کرمان دیدم که اگر دست به آن زده بشود، از هم می‌پاشد. این پته درون قابی شیشه‌‌ای نگهداری می‌شود. من عکسی از این اثر گرفتم و خودم مشابه همان را طراحی کردم و دوختم. این پته بیش از 300 سال قدمت دارد. وقتی 300 سال پیش، پته‌ای با این ظرافت و زیبایی دوخته شده، پس حتما پته‌دوزی کرمان قدمتی بیش از این دارد. براساس این یافته‌ها، حدس می‌زنم پیش از اسلام هم پته در کرمان دوخته می‌شده است و زرتشتیان کار دوخت آن را انجام می‌دادند. ما دوخت زرتشتی‌دوزی را هم داریم.
*قدیمی‌ترین پته‌ای که عکس آن در این کتاب آمده همین اثر است؟
بله. آن‌طور که صاحبان این پته گفتند قدمت این پته از پتۀ شاه نعمت‌الله ولی هم بیشتر است. از طریق یکی از مجموعه‌داران از نمونۀ دیگری از پته که تقریبا متلاشی شده مطلع شدم. قطعات آن را به هم وصل کردم. متاسفانه بیش از این نمی‌توانستم برای این پته کاری بکنم. تصویر آن را در این کتاب آورده‌ام. قدمت این پته می‌گویند بیش از آن دو پتۀ دیگر است که به آن اشاره کردم. طرح‌ها و دوخت‌ها و جنس و سایز نخ‌های این دو پته اما با هم برابری می‌کند.
*اشاره کردید با پته‌هایی برخورد کرده‌اید که با نخ طلا دوخته شده است. این پته‌ها درباری بودند؟ در چه دوره‌ای پته به این شکل دوخته می‌شده است؟
حتما درباری بوده است. مردم عادی نمی‌توانستند چنین پته‌هایی را داشته باشند. اینکه دقیقا در چه دوره‌ای پته با نخ طلا دوخته می‌شده را نمی‌دانم و نیاز به تحقیق بیشتر دارد اما حدس می‌زنم که در دورۀ صفویه که شاهد شکوفایی اقتصادی بودیم این پته‌ها دوخته می‌شده است. یا برای افراد دربار بوده یا برای هدیه دادن به این افراد. کرمانی‌ها تعصبی دارند که پته حتما باید روی شال باشد در صورتی که از تعداد زیادی پته قرمز رنگ عکس گرفتم که روی ماهوت دوخته شده یا تعداد زیادی پته روی پارچۀ کشمیر دوخته شده است. در دوران گذشته ما چادر و لباس پته هم داشتیم. لباس پته را نمی‌شده روی پشم بدوزند چون خیلی سنگین می‌شده بنابراین، از پارچه‌های نازک و نخم ابریشم توام با پشم استفاده می‌کردند. پته‌های نخ طلا هم این‌طور نبوده که تمام آن با نخ طلا دوخته شده باشد. برخی از نقوش را با طلا می‌دوختند.
*طبق بررسی‌هایی که شما داشتید، پته مختص کرمان است یا از جای دیگری به کرمان آمده است؟
مطمئن باشید که پته مختص استان کرمان بوده است. پته هندوستان را هم داریم اما هنرمندانی در هند هستند که برخی از آن‌ها، از ایران و کرمان مهاجرت کردند، پته هند بیشتر روی پارچه کشمیر دوخته می‌شود و نقوش آن خیلی ساده است و بیشتر مردان آن را می‌دوزند. بسیار هم کار ارزشمند و پرطرفداری است. سایر نقاط ایران هم سوزن‌دوزی دارند. جنوب شرق ایران بلوچی‌دوزی دارد، کرمان دوخت پته و زرتشتی‌دوزی را دارد. البته زرتشتی‌دوزی بیشتر در منطقۀ یزد است که امروز به آن یزدی‌دوزی هم می‌گویند. دوخت خراسان و کردستان را هم داریم. شهرهای مختلف ایران سوزن‌دوزی خاص خود را دارند که هم طرح‌های آن برگرفته از منطقۀ خودشان است و هم مواد اولیه‌ای که برای آن استفاده می‌کنند. مثلا در شمال ایران بیشتر از نخ‌های ابریشم ولی در کرمان از پشم استفاده می‌کند. رنگرزی هم با گیاهان بومی منطقۀ خودمان بوده است.
*اشاره کردید می‌خواستم آنچه بوده را نشان بدهم نه آنچه هست. این ناظر به انتقادی است که شما نسبت به پته‌های امروزی دارید. درست می‌گویم؟
نمی‌توان از پته‌های امروزی را انتقاد کرد. در هر دوره‌ای مردم سلیقه‌ای دارند. همین الان سفارش‌هایی داریم که می‌گویند دوست داریم طرح پته خیلی ریز باشد، برخی می‌گویند پته کم‌کار باشد یا برخی دیگر طرح درشت می‌خواهند، سلیقه‌ها در رنگ‌آمیزی هم متفاوت است. در گذشته، طراحانی که نقشه‌‌های پته را طراحی می‌کردند بسیار کارهای زیبایی تولید می‌کردند. هنرمندان هم خوب آن را می‌دوختند. اگر هم در مواردی دوخت آن بد بوده، طرح آن چنان زیبا و نخ‌ها آن‌قدر خوشرنگ و خوش‌جنس بوده که با وجود اینکه دوزنده بی‌سلیقه کار کرده، پته بسیار زیبایی از کار درآمده است. طراحان ما با طراحان فرش یکی بودند. طراح فرش هم طرح‌شناس بوده و می‌دانسته چه باید بکشد. به مرور زمان، به جایی رسیدیم که هرکسی طرحی می‌کشید و حتی برخی طراحان نقش را خلاصه می‌کشند. خود طراح می‌داند چه طرحی را کشیده ولی دوزنده نمی‌داند و هرچه خواست می‌دوزد. مثلا طراح برگ انگور می‌کشد که خیلی خوش‌نماد است ولی دوزنده طرح را نمی‌شناسد و برگ انگور را با نخ سرمه‌ای می‌دوزد. در این کتاب، کارهای قدیمی خاص را نشان داده‌ام که بگویم ما برای تولید پته‌هایی در آن سطح، هم باید طراحان خوب داشته باشیم و هم دوزندگان دورۀ آموزشی ببیند و طرح را بشناسند. وقتی طرح را نشناسند رنگ و دوخت درستی را نمی‌دوزند. در گذشته، کار تولید پته خانوادگی بوده و همه که در حال تولید پته بودند، طرح را می‌شناختند و خودشان رنگرزی را نیز انجام می‌داند و می‌دوختند و نتیحه می‌شده کاری که هرچه نگاهش می‌کنیم سیر نمی‌شویم و این خیلی متفاوت با کارهایی است که بی‌توجه به همۀ این مسائل تولید می‌شود.
*کتاب را با هزینۀ شخصی خودتان منتشر کردید؟
صفر تا 100 کار حتی تایپ را خودم انجام دادم. فقط خانم بهاره احمدی از مجریان تلویزیون، مقدمه‌ای برای این کتاب نوشتند و بازنگری در ویراستاری من داشتند و برای هرکدام از فصل‌های کتاب چند بیت شعر هم سرودند. چاپ را هم با هزینۀ شخصی انجام دادم.
*کسانی که علاقه‌مند به تهیۀ این کتاب هستند، چه باید بکنند؟
کتاب جایی توزیع نشده است. تا حالا هفت کتاب چاپ کردم و کتاب قبلی پته‌ام به چاپ چهارم رسیده اما هیچ‌کدام در فروشگاه‌های کتاب توزیع نشده است و هرکسی بخواهد باید به خودم مراجعه کند. / الف
نظر خود را بنویسید