ردّپای انسان‌های اولیه در منطقۀ کرمان

فردای‌کرمان ـ دکتر رضا ریاحیان*: شناخت از گذشتۀ انسان آن هم از دوران اولیه و آدم‌های نخستین (غارنشین) همیشه بین محافل علمی و عمومی جذاب و مهم بوده است. اخیراَ برپایۀ بررسی‌های باستان‌شناسی در دشت ماهان در کرمان نویافته‌هایی از دوران پارینه سنگی شناسایی شده که دریچۀ جدیدی در مطالعات باستان‌شناسی کرمان باز می‌کند. بر همین اساس در یادداشتی مختصر به عصر پارینۀ سنگی و جایگاه ایران و کرمان در این دوره پرداخته می‌شود تا به فهمی روشن از این برهۀ زمانی که انسان اولیه در آن زندگی می‌کرده دست یابیم.

از نظر ساختار اجتماعی در این دوران، انسان اولیه بیش‌تر در پناهگاه‌های طبیعی از جمله اشکفت و غار ساکن بوده است. شغل اصلی انسان در این زمان شکارگر بوده و طبق یک عادت از موادغذایی اطرف خود و بدون در نظر گرفتن نگاه به آیندۀ نزدیک (روز بعد) استفاده می‌کرده که فرمول آن جمع‌آوری و مصرف بوده است.

اصلی‌ترین ابزاری که انسان در این زمان استفاده می‌کرد سنگ بوده است. در ابتدا از سنگ‌های معمولی در طبیعت که معروف به دست‌افزار هستند و در مراحل بعدی از سنگ‌های مشخص از قبیل سیلکس که با آن تیغه‌ها و ریز تیغه‌ها تولید می‌شده است. همچنین در اواخر این عصر، ابزارها و سلاح‌های ترکیبی از جمله تیروکمان به‌کار می‌رفته است. در این عصر گروه‌های کوچک متشکل از یک یا چند خانواده زندگی می‌کردند و هنوز از قبیله و گروه‌های مستقل اطلاعی در دست نیست.

در این دوره ریخت، رفتار و ژنتیک انسان شکل گرفته است. بر پایۀ مطالعات صورت گرفته، انسان راست قامت در اواخر این دوران از سرزمین آفریقا خارج شده و به منطقۀ آسیا (غرب آسیا) مهاجرت کرده است که شامل ایران، عراق، سوریه، لبنان، فلسطین و شبه جزیره عربستان است.

پارینه سنگی جهان و ایران به سه مرحلۀ

1. پارینه سنگی قدیم (4/3 میلیون سال تا 300 هزار سال پیش)
2. پارینه سنگی میانی(250هزار سال تا 40 هزار سال پیش)
3. پارینه سنگی جدید (40 هزار سال تا 18 هزار سال پیش) تقسیم می‌شود.

سرزمین ایران به دلیل شرایط اقلیمی یکی از مناسب‌ترین مناطق برای زیست و تکامل انسان اولیه در دورۀ پارینه سنگی است به طوری که اکثر پژوهشگران غنای کمتر شناخته شدۀ این منطقه را در جهت تکمیل مطالعات ناشناخته عصر پارینه سنگی مورد اشاره دارند.

همچنین برخی از آن‌ها معتقدند پس از مهاجرت انسان از آفریقا به آسیا تنها سرزمینی که انسان در آن تکامل یافته (انسان هوشمند) کشور ایران است. ولی تاکنون مطالعات هدفمند و گسترده‌ای در ایران صورت نگرفته است. به هرحال، تعدادی از باستان‌شناسان متخصص این دوره پژوهش‌های منفردی در خصوص یافته‌های باستان‌شناسی این عصر انجام داده‌اند و متعاقب آن دریچۀ تازه‌ای در زمینۀ شناخت از زندگی انسان پارینه سنگی در ایران باز شده است. در مجموع بیش از 100 مکان باستانی مربوط به این دوره در ایران وجود دارد که بر روی آن‌ها مطالعات باستان‌شناسی از جمله کاوش و حفاری انجام شده است.

از مهم‌ترین و جدیدترین مکان‌های باستانی که اطلاعات مهمی در این زمینه ارائه می‌دهد می‌توان به غار کنجی کرمانشاه، محوطه میرک دالازیان سمنان، پاسنگر لرستان  و غار رحمت فارس اشاره کرد.

منطقۀ جنوب شرق ایران و کرمان نیز  برخلاف آنچه که تصور می‌شود به دلیل شرایط اقلیمی، مکان مناسبی برای ساکن شدن انسان‌های اولیه بود. همچنین برخی از محققین این حوزه اعتقاد دارند یکی از مسیرهایی مهاجرت انسان اولیه از آفریقا به ایران، کریدور جنوب شرق است. در همین زمینه مطالعات جسته و گریخته‌ای انجام شده که منجر به شناسایی تعدادی مکان باستانی پارینه‌سنگی شده که از شاخص‌ترین آن‌ها می‌توان به محوطۀ روباز سیمیش سیستان‌وبلوچستان (پارینه سنگی قدیم)، تل‌ابلیس بردسیر(پارینه سنگی میانی)، محوطه فهرج کرمان(پارینه سنگی جدید) اشاره کرد.

بر پایۀ تحقیقات باستان‌شناسی صورت گرفته در سال‌های اخیر، در اکثر مناطق استان کرمان آثار و شواهد مربوط به دوران پارینه‌سنگی (انسان اولیه) وجود دارد که مهمترین آنها شامل غار حسین‌آباد اسفندقه جیرفت(حوزه فرهنگی هلیل‌رود)، پناهگاهی سنگی واقع در ارتفاعات بردسیر، محوطه‌های رو باز دشت ماهان می‌شوند. علاوه بر این سکونتگاه‌های اولیۀ بشر که نام بردیم تعدادی دیگر نیز وجود دارد که هنوز شناسایی نشده‌اند. با این وجود می‌توان با یک برنامۀ مطالعاتی هدفمند، زوایای پنهان حضور انسان اولیه در منطقۀ کرمان را مورد بررسی قرار داد و نتایجی مناسب در این زمینه از جمله مسیر مهاجرت انسان اولیه به ایران از منطقه جنوب شرق کسب کرد.

*باستان‌شناس و پژوهشگر تاریخ