فردای‌کرمان ـ دکتر رضا ریاحیان*: شاید بتوان گفت اولین انقلاب صورت گرفته در ساختار زندگی اجتماعی بشر انقلاب نوسنگی است. البته منظور از واژۀ انقلاب، رخداد ناگهانی نیست بلکه نشان‌دهندۀ یک جریان تطوری تکاملی است که سبب تغییراتی در ساختار اقتصادی و سازمان‌های اجتماعی جامعۀ گذشته انسان شده است.
در عصر نوسنگی انسان پارینه‌سنگی(غارنشین) به زندگی هدفمند روی می‌آورد. در این محدودۀ زمانی، تحولی شگرف در ساختار سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی بشر صورت گرفته است. سرزمین ایران و منطقۀ کرمان با وجود استقرارهای متعددی از این دوره، جایگاه مهمی در روند تکاملی انسان داشته و به همین منظور در ادامۀ سلسله یادداشت‌های سفر در لایه‌های تاریخ به این عصر پرداخته تا به فهمی روشن از آن دست یابیم.
در نگاه کلی، ساختار اجتماعی انسان پیش از تاریخ به سه عصر توحش (پارینه سنگی)، بربریت (نوسنگی و مس سنگی) و تمدن (مفرغ) تقسیم می‌شود که در یادداشت بخش او،ل به عصرپارینه سنگی پرداخته شد. گرچه برخی از صاحب‌نظران بین عصر پارینه‌سنگی و نوسنگی دوره‌ای به نام فرپارینه سنگی را نیز در نظر دارند و تاریخ آن بین 18 هزار تا 12 هزار سال تعیین کرده‌اند اما عصر مهم نوسنگی (آغاز روستانشینی) در ایران محدودۀ زمانی بین 12 هزار سال تا شش هزار و 500 سال پیش را شامل می‌شود و در این دوره دگرگونی عظیمی در شاخص‌های زندگی انسان ایجاد شده است.
شاخص‌های اصلی این دوره شامل آغاز اهلی کردن حیوانات، پرداختن به کشاورزی، تولید سفال، شکل‌گیری معماری اولیه با استفاده از چینه، فراوری غلات (خرد کردن) و ظهور نشانه‌هایی از هنر هستند. به طور کلی در این دوره، انسان از مرحلۀ جمع‌آوری غذا (جمع‌آوری و مصرف) عبور کرده و به مرحلۀ گردآوری غذا (جمع‌آوری، مصرف و ذخیرۀ قسمتی از آن برای آیندۀ نزدیک) وارد شده است. از نظر ساختار اجتماعی، انسان در نوسنگی از پناهگاه‌های سنگی و اشکفت‌ها خارج شده و به دشت‌ها رسیده و مکان‌گزینی مناسب برای اسکان (آغاز یک‌جانشینی) را شکل داده و به عبارتی در این دوره، دهکده‌های اولیه شکل گرفته‌اند. همچنین در این دوره نشانه‌هایی از شکل‌گیری گروه‌های اولیۀ انسانی (قبیله) مشاهده می‌شود.
سرزمین ایران با توجه به شرایط اقلیمی و پتانسیل‌های جغرافیایی به مانند عصر پارینه‌سنگی محل مناسبی جهت استقرار انسان نوسنگی است. از مهم‌ترین مکان‌های نوسنگی ایران می‌توان به تپه‌های علی کش دهلران و موسیان ایلام، شوش، چغابنوت، چغامیش خوزستان، تپه سراب، گنج دره کرمانشاه، حاجی فیروز، دالما آذربایجان غربی، غار کمربند و هوتو منطقه شمال و سگزآباد دشت قزوین اشاره کرد.
منطقۀ کرمان نیز به دلیل شرایط جغرافیایی بستر مناسبی برای شکل‌گیری روستا های آغازین در دورۀ نوسنگی داشته است. در سال‌های اخیر، برپایۀ بررسی باستان‌شناختی صورت گرفته در کرمان تعدادی استقرار از این دوره شناسایی شد که متعاقب آن دو مکان باستانی به نام‌های تل آتشی بم (عمران گاراژیان) و تپه گاوکشی اسفندقه جیرفت (نادرعلیدادی سلیمانی) مورد کاوش باستان‌شناسی قرار گرفتند و نتایج مهمی در این زمینه بدست آمد.
تپه گاوکشی در مجاورت روستای فتح‌آباد اسفندقه جیرفت قرار دارد. این تپه از سال 1393 مورد مطالعات باستان‌شناختی قرار گرفت. قدمت این تپه به اواخر هزارۀ هفتم قبل از میلاد (حدود 9 هزار سال پیش) بر می‌گردد. از نویافته‌های به‌دست آمده از این استقرار نوسنگی می‌توان به معماری اولیه، فضای منتسب به معبد، سفال، ابزار سنگی، تیغه سنگی(ابسیدین) و پیکرک‌های انسانی و حیوانی اشاره کرد. در حال حاضر بر پایۀ بررسی‌های اولیه صورت گرفته، سفال‌های این سکونت‌گاه کهن‌ترین گونه سفالی منطقه جنوب‌شرق محسوب می‌شوند.
تل آتشی حدود 30 کیلومتری شرق شهر امروزی بم در بخش دارستان واقع است. مساحت آن حدود پنج هکتار تخمین زده شده است. مطالعات باستان‌شناسی در این تپه از سال 1387 آغاز شده است. قدمت آن هزارۀ هفتم تا هزاره شش قبل میلاد است. نویافته‌های شناسایی شده این استقرار شامل فضاهای معماری، ابزارسنگی، تیغه سنگی و سفال می‌شود.
در پایان می‌توان اظهار داشت که برخلاف تصور اکثر محققین، منطقۀ جنوب‌شرق از جمله استان کرمان سهم بسزایی در اولین انقلاب بشر در دورۀ نوسنگی داشته است. با یک برنامۀ هدفمند کاوش و پژوهش در آینده می‌توان به نتایج مهمی در زمینۀ نوسنگی شدن انسان در منطقه کرمان دست یافت.
*باستان‌شناس و پژوهشگر
نظر خود را بنویسید