فردای‌کرمان ـ رضا ریاحیان*: تپه‌های باستانی رازهای پنهانی از زندگی و روند تطور تکاملی انسان در خود جای داده‌اند. شناخت و آگاهی از آن‌ها برای محققین و افکار عمومی جامعه مهم و جذاب است. تپۀ گاوکشی اسفندقه جیرفت مربوط به دوران نوسنگی (آغاز روستانشینی) یکی از آن‌ها است. این سکونتگاه در سال 1393 طی سه فصل کاری توسط دکتر نادر علیدادی باستان‌شناس مطرح کرمان مورد کاوش باستان‌شناختی قرار گرفت و نویافته‌های مهمی در اتباط با دورۀ نوسنگی کرمان شناسایی شد و نتایج آن در مقالات معتبر ایرانی (پژوهه باستان‌سنجی دانشگاه تبریز 1397) و خارجی انتشار یافته است. مطالب ارائه شده برگرفته از همین مقالات است. در ادامۀئ سلسله یادداشت‌های سفر در لایه‌های تاریخ به توصیف این تپه پرداخته می‌شود تا به شناختی مناسب از دوره نوسنگی کرمان دست یابیم.
دشت اسفندقه جیرفت به فاصله حدود 70 کیلومتری شمال باختری شهر جیرفت واقع است. ارتفاع از سطح دریا آن 1750 متر و مساحت آن 370 کیلومتر مربع تعیین شده است. براساس شرایط اقلیمی این دشت از نوع میان کوهی و در محدودۀ حوزۀ فرهنگی هلیل‌رود قرار دارد. بر پایۀ برررسی‌های باستان‌شناختی صورت گرفته دشت مذکور تنها ناحیه از کرمان است که به صورت پیوسته دارای سکونتگاه‌هایی از دوران پارینه‌سنگی(غار نشینی)، نوسنگی(آغاز روستا نشینی)، مس و سنگ(روستا نشینی) و مفرغ(شهر نشینی) است و نشان‌دهندۀ استمرار و تولای تاریخی فرهنگی پیش از تاریخ در این دشت است. در انتهای جنوبی دشت اسفندقه و به فاصلۀ حدود 1500 متری روستای فتح‌آباد و در حاشیۀ رودخانۀ فصلی تپه باستانی با نام محلی گاوکشی واقع است. طول آن 150 متر، عرض 60 و ارتفاع 4 متر است. این سکونتگاه نوسنگی ابتدای دهۀ 80 شناسایی و ابتدای دهه 90 مورد کاوش باستان‌شناختی قرار گرفت. این کاوش‌ها نتایج مهمی در زمینۀ نوسنگی شدن منطقه کرمان ارائه می‌دهد. در نکاه کلی نویافته باستان‌شناسی این تپه شامل معماری، سفال، ابزار سنگی (تیغه، مشته و سنگ ساب) و پیکرک است.
معماری به‌دست آمده از این استقرار دارای چند ویژگی شاخص در دورۀ نوسنگی است که شامل آگاهی از اقلیم منطقه و رعایت جهت وزش باد، باران و زاویه تابش خورشید جهت برپایی فضاهای معماری، استفاده اولین نوع خشت، اجرای اندود نمای داخلی دیوارها ، رنگ‌آمیزی روی اندود (نمای داخلی)، طراحی پلان از پیش تنظیم شده، رعایت اصول قرینه‌سازی در فضاها، راست گوش بودن دیوارهای عمود برهم، ایجاد چفت و بست جهت استحکام دیواره‌ها، تعبیه دیوار پشتیبان، کف فرش(خشت) و ایجاد فضای معماری با کارکرد آئینی(معبد) می‌شوند.
سفال‌های شناسایی شده از این مکان در زمرۀ گونه‌های اولیه که توسط انسان ساخته شده قرار دارند. ساختار آن‌ها ابتدایی و شکننده هستند. همچنین علاوه بر ساده، نقوش نیز بر روی تعدادی از آن‌ها ایجاد شده است. سفال‌های مرحلۀ اول (شکل‌گیری) این سکونتگاه در کوره‌های باز تولید شده‌اند. از نظر تکنتیک ساخت مشابهت‌هایی با دیگر مناطق از جمله فارس وجود دارد ولی نقوش به‌کار رفته مختص منطقه بوده و به عبارتی محلی است. در حال حاضر بر پایۀ مطالعات صورت گرفته گونۀ سفالی تپه گاوکشی کهن‌ترین سفال‌های منطقه جنوب‌شرق ایران محسوب می‌شوند.
ابزار سنگی‌های این استقرار در دو گروه ابزار و ادوات تقسیم می‌شوند. وجود تیغه، ریز تیغه‌ها و سنگ مادر از جنس سیلکس در این تپه نشان دهندۀ تولید این گونه ابزار به صورت محلی و منطقه‌ای است. علاوه بر این شناسایی سنگ مادر و تیغه ابزار سنگی از جنس ابسیدین در این منطقه یک کشف مهم محسوب می‌شود به طوری که برپایۀ نظریه محققین خاستگاه اولیه تیغه‌های سنگی ابسیدین بدست آمده در اکثر مکان‌های باستانی ایران حوزه دریاچه وان ترکیه است. وجود این نوع سنگ(ابسیدین) در تپه گاو کشی دریچه تازه‌ای در مطالعات باستان‌شناسی (ارتباط فرهنگی) منطقۀ کرمان باز می‌کند. همچنین ادوات سنگی از قبیل مشته، سنگ ساب نیز در این مکان به‌دست آمده است.
در پایان می‌توان اظهار داشت با کاوش در تپه گاوکشی اسفندقه و بر پایۀ نتایج آن تاثیر منطقه کرمان در روند نوسنگی شدن به خوبی نمایان است. با ادامۀ مطالعات باستان‌شناختی در آینده در این سکونتگاه شناخت از فرایند تکاملی انسان(اولین انقلاب) گذشته بیشتر خواهد شد.
*پژوهشگر و باستان‌شناس
نظر خود را بنویسید