فردای کرمان ـ دکتر رضا ریاحیان*: شناخت ما از پیشینه و تاریخ بم بیشتر معطوف به ارگ تاریخی بم (بزرگترین بنای خشتی جهان) است. در صورتی‌که برخلاف تصورعموم جامعه، ناحیه بم شامل شهرستان‌های بم، نرماشیر، فهرج و ریگان می‌شود، که به دلیل شرایط جغرافیایی و اقلیمی، پتانسیل مناسبی جهت شکل‌گیری سکونت گا‌ه‌های اولیه انسانی در دوران پیش از تاریخ را داشته است. به‌طوری‌که شواهدی از حضور انسان‌های اولیه (پارینه سنگی) در اطراف فهرج ثبت گردیده، یکی دیگر از این مکان‌ها تل آتشی واقع در دارستان بم (حاشیه جنوب غربی لوت) است.
در حال حاضر بر پایه‌ی شواهد باستان‌شناسی این سکونتگاه به همراه تپه گاوکشی اسفندقه جیرفت، مهمترین مکان‌های باستانی مربوط به دوران نوسنگی (آغاز روستا نشینی) ایران محسوب می‌شود.
در ادامه‌ی سلسله یاداشت‌های سفر به لایه‌های تاریخ به توصیف مختصری از این مکان پرداخته، تا به شناختی مناسب از آن دست یابیم.
پس از زلزله‌ی دلخراش بم در سال 1382 گروه‌های مختلف باستان‌شناسی به منظور شناخت از پیشینه به این ناحیه اعزام و اقدامات مهمی در زمینه‌ی بررسی و شناسایی و کاوش باستان‌شناسی انجام دادند. یکی از آن‌ها گروه مطالعات قوم باستان‌شناسی به سرپرستی دکتر عمران گاراژیان و همسر ایشان خانم لیلا پاپلی یزدی بود، که در مرحله‌ی ابتدایی اطلاعات مهمی در زمینه‌ی رفتارشناسی جوامع انسانی در هنگام زلزله بدست آمد. در ادامه با شناسایی تپه باستانی به نام محلی «تل آتشی» در حاشیه‌ی بیابان لوت در بخش دارستان بم، مربوط به دوران نوسنگی دریچه‌ی جدیدی در مطالعات باستان‌شناسی بم مربوط به جوامع اولیه دوران پیش از تاریخ باز شد، و توسط این گروه مورد بررسی و کاوش باستان شناسی قرار گرفت؛ که نتایج مهمی در زمینه‌ی نوسنگی (اولین انقلاب بشر) شدن بم (حاشیه جنوب غربی لوت) بدست آمد.
تل آتشی به فاصله‌ی حدود 30 کیلومتری شرق شهر امروزی بم، و در بخش دارستان واقع است. وسعت آن حدود 7/5 هکتار تخمین زده می‌شود. به دلیل واقع شدن در حاشیه‌ی لوت بخش‌های زیادی از سطح این مکان باستانی توسط شن های روان پوشیده شده است. این سکونتگاه نوسنگی ابتدا توسط مستوفی سرپرست گروه تحقیقات جغرافیایی دانشگاه تهران شناسایی و در ادامه توسط مرحوم دکتر شهریار عدل از باستان‌شناسان فقید و برجسته‌ی ایران وجهان در چشم‌انداز منظر فرهنگی بم ثبت گردیده و نهایتاً در دهه‌ی 80 شمسی توسط گاراژیان مورد بررسی و کاوش باستان‌شناسی قرار گرفته است.
بر پایه‌ی نتایج بدست آمده، این استقرار نوسنگی دارای چندین مرحله زندگی (یازده لایه فرهنگی) است، که با توجه به خشن بودن اقلیم منطقه (حاشیه بیابان لوت) نشان دهنده‌ی تداوم زندگی انسان نوسنگی در این مکان است. به عبارتی بشر در این منطقه با طبیعت به مقاومت پرداخته و شرایط زندگی مناسب برای خود ایجاد کرده است.
نویافته‌های بدست آمده از تل اتشی شامل فضاهای معماری، خشت اولیه، پیکرک‌های مونث، سفال، تیغه‌های سنگی و اشیاء شمارشی می‌شوند. در میان یافته‌های شناسایی شده، خشت‌های دست‌ساز مهم و جذاب هستند. در ناحیه‌ی بم، ارگ تاریخی را به عنوان بزرگترین بنای خشتی جهان می‌شناسند و در این بنا انواع خشت از دوران‌های تاریخی (ماد) تا دوران پهلوی بکار رفته، و همچنین قدیمی‌ترین خشت بم مربوط به دوران ماد تعیین گردیده است. درصورتی‌که با شناسایی خشت‌های تل آتشی قدمت کهن‌ترین خشت بم به دوران نوسنگی بر می‌گردد.
در پایان می‌توان اظهار داشت که کشف تل آتشی در حاشیه‌ی جنوب‌غربی بیابان لوت در شهرستان بم، دریچه‌ی جدیدی در مطالعات باستان‌شناسی ایران و جهان در دوران نوسنگی (اولین انقلاب بشر) باز کرد و نشان‌دهنده‌ی سهم بسزای دشت بم با توجه به اقلیم خشن در روند تکاملی انسان گذشته است، که با مطالعات تکمیلی به جایگاه مهم بم در پیشینه‌ی انسان پی خواهیم برد.
* باستان‌شناس و پژوهشگر
نظر خود را بنویسید