شب یلدا نمادی از غلبه دانایی بر جهل

فردای کرمان ـ دکتر افشین صالحی*: فرهنگ مجموعه‌ای است از داشته‌های مردم یک سرزمین است که در آداب، رسوم، عقاید، باورها و در نهایت در رفتار و گفتار و اندیشه‌های آنها متبلور می‌شود.

 امروزه یکی از وظایف مهم جوامع در پاسداشت این گنجینه‌های پر ارزش شناخت، حفظ و انتقال آن به نسل فعلی و آینده است؛ چرا که آداب و رسوم هر ملت به عنوان گنجی پر ارزش در پیچ  و گذرهای تاریخ از گذشته دور تا به امروز از نسلی به نسل دیگر رسیده است.

مراسم شب یلدا و یا شب چله در بین ایرانیان از گذشته تا به امروز به عنوان جلوه‌ای از آداب و رسوم به جا مانده باعث شده که در طولانی‌ترین شب سال یعنی آخرین شب از ماه آذر با توجه به اینکه فردای آن شب روشنایی بیشتر خواهد شد و روزها طولانی‌تر می‌گردد؛ دور هم جمع شده و شادی می‌کردند.

ایرانیان در شب چله که آخرین شب از ماه آذر است گرد هم می‌آیند و در خانه یکی از بزرگترها دور هم جمع شده  و با یکدیگر دیدار می‌کنند. در گذشته رسم بر این بود که هر خانواده که به میهمانی می‌رفت میوه‌هایی از جمله: انار، هندوانه، به، سیب و ...  را تهیه می‌کرد و با خود به جشن شب یلدا می‌برد. اعتقاد بر این بود که اگر در این شب میوه هندوانه بخورند در ایام پیش رو یعنی چله بزرگ و چله کوچک بود از بیماری‌ها و سرما در امان خواهد بود.

 به غیر از میوه در این شب آجیل و شیرینی و شربت هم پذیرایی می‌شود و علاوه بر دیدار و بازدید از بزرگترها تا پاسی از شب گرد هم می‌نشینند و بزرگ‌ترها داستان‌ها و حکایت‌هایی را از گذشته برای نسل جوان تعریف می‌کردند. البته باید توجه داشت نقل قول‌های سینه به سینه و از طریق تاریخ شفاهی و برخی از متون مکتوب به دست آمده ‌توان با چنین رسم‌هایی آشنا شد.

ارتباط شب یلدا با نور و روشنایی از آنجا برقرار است که پس از شب یلدا طولانی‌ترین تاریکی را پشت سر می‌گذاریم و خود را آماده روزهای طولانی‌تر می‌کنیم؛ چرا که از لحاظ محاسبات نجومی شب یلدا آخرین شب پاییز و اولین شب زمستان به عنوان طولانی‌ترین شب سال محاسبه گردیده است. حتی در برخی از باورها و تحقیق‌های به عمل آمده تولد ایزد مهر را در شب یلدا می‌دانند و این شب را در ادبیات سریانی به معنای تولد هم آورده‌اند. اینکه این نقل‌ها و نظرها تا چقدر صحیح باشد اما یادآور این نکته است که ارتباطی بین این شب و اهمیت روز، روشنایی و تابش خورشید است که به نوعی نور امید را در جامعه می‌تاباند. حتی در عقاید ایرانیان و در بسیاری از آثار نمادهایی از غلبه روز بر شب که همان نمادی از غلبه دانایی بر جهل نیز می‌باشد مشاهده می‌گردد. از آغاز دی ماه به تدریج روزها بلندتر و شب‌ها کوتاه‌تر می‌شود و پایداری خورشید در آسمان یشتر و نور و گرمای آن حیات بخش‌تر است. در کتاب سنت‌های ماندگار به نقل از ابوریحان بیرونی آورده که روز اول دی ماه خرم روز نام داشت و در این روز بزرگان به مجالست و همنشینی با دهقانان و برزگران می‌پرداختند.

گرچه به صورت نمادین در این شب همه بر گرد سفره باصطلاح میزد (Myzad) جمع می‌شدند میوه‌های تر و خشک و آجیل لرک (Lork) نیز بر سفره می‌گذاشتند؛ اما هدف غایی این میهمانی و جمع شدن دور یکدیگر، شکرگزاری از نعمت‌های خداوند و آماده شدن برای روزهای بلند و تلاش مجدد است.

امروزه با توجه به سرعت تغییرات فرهنگی، ورود و تقابل فرهنگ‌های مختلف می‌طلبد بیش از پیش به داشته‌های خود در قالب آداب و رسوم با اهمیت پیشینیان توجه داشته باشیم.

*دکترای تاریخ و عضو هیئت علمی دانشگاه