محمد لطیف‌کار ـ جشن یلدا در سال‌های اخیر، به یُمن رسانه‌های گروهی و شبکه‌های اجتماعی در مناطق شهری طرفداران زیادی یافته است، اما وقتی به دنبال ریشه‌های آن باشیم متوجه می‌شویم خاستگاه این جشن جامعه‌ی کشاورزی و چوپانی قدیم ایران است.
دکتر محمود روح‌الامینی مردم‌شناس در کتاب آیین‌ها و جشن‌های کهن در ایران امروز می‌نویسد: آیین شب یلدا با «پایان برداشت محصول صیفی و آغاز فصل استراحت در جامعه‌ی کشاورزی است». در این موقعیت «همه‌ی قشرها و گروه‌هایی که از فرآورده‌های کشاورزی و تلاش کشاورزان بهره‌مندند، در جشن نخستین روز دی‌ماه و برداشت محصول، در شگون و شادی کشاورزان شرکت می‌کنند».
از سوی دیگر، این جشن که امروز ابعاد اجتماعی گسترده‌ای دارد، در گذشته بیشتر به صورت خانوادگی برگزار می‌شده است. روح‌الامینی در این باره هم توضیح می‌دهد: یلدا را می‌توان جشن و گردهمایی خانوادگی دانست. در شب یلدا خویشاوندان نزدیک در خانه‌ی بزرگ خانواده گرد می‌آیند. به بیان دیگر، در سرمای آغازین زمستان، دور کرسی نشستن و تا نیمه‌ی شب میوه و آجیل و غذاخوردن و به فال حافظ گوش کردن از ویژگی‌های شب یلدا است. حالا این دورهم‌نشینی خانوادگی را مقایسه کنید با صورت‌های امروزی این جشن که در هتل‌ها و رستوران‌ها و مراکز توریستی در گستره‌ی وسیع‌تری رگزار می‌شود و تبدیل به یک فرصت اجتماعی برای نمایشی از شادی‌ها و توجه به آیین‌های کهن ایرانی شده است.
درباره‌ی یلدا به کتب مختلفی که جشن‌های ایرانی را معرفی کرده‌اند مراجعه کردم؛ مولفین که همه از چهره‌های سرشناس بودند، به جز چند جمله‌ی تکراری از کتاب‌های آثارالباقیه و برهان قاطع مطلب قابل توجهی ننوشته‌اند.
در کتاب «گاه شماری و جشن‌های ایران باستان»، تالیف هاشم رضی، به نقل از برهان قاطع آمده است: «یلدا شب اول زمستان و شب آخر پاییز است که اول جدی و آخر قوس باشد و آن درازترین شب‌ها در تمام سال و در آن شب یا نزدیک به آن شب ، آفتاب به برج جدی تحویل می‌کند و گویند آن شب به غایت شوم و نحس و نامبارک می‌باشد».
هاشم رضی در همین کتاب، به نقل از ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه می‌نویسد: «نام این روز میلاد اکبر است و مقصود از آن انقلاب شتوی است. گویند در این روز، نور از حد نقصان به حد زیادت خارج می‌شود و آدمیان به نشو و نما آغاز می‌کنند و پری‌ها به ذبول و فنا روی می‌آورند».
شب یلدا را همچنین شب چله‌ی بزرگ نیز می‌نامند. چله‌ی بزرگ از یکمین روز دی‌ماه که اورمزد نام دارد، تا دهم بهمن که جشن سده است به طول می‌انجامد. و آن را چله‌ی بزرگ می‌نامند، بدان سبب که شدت سرما بیشتر است. آن‌گاه چله‌ی کوچک فرا می‌رسد که از دهم بهمن تا بیستم اسفند به‌طول می‌انجامد و سرما کم کم کاسته می‌شود.
روح‌الامینی می‌نویسد: واژه‌ی یلدا سریانی به‌معنی ولادت است. ولادت خورشید (مهر، میترا) و رومیان آن را ناتالیس آنویکتوس یعنی روز تولد(مهر) شکست‌ناپذیر نامند. وی می‌افزاید: بنابر باور پیشینیان، در پایان این درازشب، که اهریمنی و نامبارکش می‌دانستند( و می‌دانند) تاریکی شکست می‌خورد، روشنایی پیروز و خورشید زاده می‌شود و روزها رو به بلندی می‌نهد.
روایت دکتر پرویز رجبی، مورخ، در کتاب جشن‌های ایرانی نیز یگانه و در خور اهمیت است. او با اشاره به تنقلات و میوه‌هایی که مردم در این شب می‌خورند می‌نویسد: جشن شب یلدا ، جشن خانوادگی بهره‌برداری از بر و بار کشتمان‌های خانوادگی خانوادگی و اربابی است، و جشن بهره‌برداری از همه‌ی آن‌چیزهایی است که همه‌ی اعضای خانواده، پس از نُه ماه کار پویا و توان‌فرسا، برای روزهای سیاه خود اندوخته است.
رجبی می‌افزاید: به این اعتبار می‌توان جشن شب یلدا را جشن دهقانی نامید؛ که با ریشه‌های همیشگی و کهنسال خود می‌تواند تاریخی هزاران ساله داشته باشد. و شاید تاریخی قدیمی‌تر از تاریخ میترا ... و مهر پرستی».
اهمیت یلدا به ابعاد جهانی این آیین کهن و پیوند آن با سایر ادیان و کیش‌های باستانی نیز نیز مربوط می‌شود. روح‌الامینی با اشاره به زایش خورشید در شب یلدا و مقدس بودن این رویداد برای مهرپرستان می‌نویسد: در سده‌ی چهارم میلادی، بر اثر اشتباهی که در محاسبه‌ی کبیسه‌ها رخ داد، روز 25 دسامبر را ( به‌جای 21 دسامبر) روز تولد میترا دانسته و تولد عیسی میح را نیز در این آغاز سال قرار دادند. او برای توضیح این موضوع به شعری از سنایی نیز اشاره می‌کند که می‌گوید: «به صاحب دولتی پیوند، اگر نامی همی جویی / که از پیوند با عیسی چنان معروف شد یلدا». روح‌الامینی می‌نویسد: بنابراین نوئل اروپایی همان شب یلدا است، و نوئل واقعی، یعنی انقلاب شتوی در سی‌ام آذرماه برابر با 21 دسامبر است. او در ادامه این را هم اضافه می‌کند: «ایرانیانی که در آمریکا و اروپا هستند و در روزهای جشن تولد مسیح و جشن سال نو میلادی می‌کوشند تا جشن شب یلدا را برگزار کنند – که نگارنده نیز از آن جمله بود – توجه دارند که هر سه آیین، سابقه و ریشه‌ی تاریخی و فرهنگی مشترکی دارند». / الف
نظر خود را بنویسید