فردای‌کرمان ـ مهران مقصودی*: «بشر از ابتدای خلقت از طبیعت بهره‌برداری می‌کرده و طبیعت هم با سخاوت، هر آنچه که انسان خواسته، در اختیار او قرار داده است اما با افزایش زیاد جمعیت جهان و تقاضا برای تامین کالا و مواد اولیه، فشار انسان بر طبیعت روز به روز فزونی یافته است. تغییرات کاربری‌ها و دست‌ا‌ندازی انسان به طبیعت را با مروری بر تصاویر نه تنها خیلی قدیمی بلکه جدید و چند زمانه‌ی «گوگل ارث» می‌توان مشاهده نمود. قطعا این فشار هم موجب آلودگی هوا، آب و خاک شده و هم نابودی جنگل‌ها و به‌طورکلی پوشش گیاهی، حیات وحش و در نهایت کاهش تنوع زیستی و نابودی آنها را به‌دنبال دارد.
از طرفی، وجود تنوع زیاد زمین‌شناختی و زیستی، ایران را در زمره کشورهای با پتانسیل بالا برای ایجاد میراث جهانی زمین‌شناختی، ژئوپارک، ذخیره‌گاه زیست‌کره و سایر مناطق تحت حفاظت جهان قرار داده است. وجود این مناطق با مناظر بکر و طبیعی در کشور، افزایش گردشگری و به‌خصوص طبیعت‌گردی را در پی داشته است که در سال‌های اخیر علاوه بر اثرات مثبت اقتصادی باعث هجوم گردشگران به مناطقی شده که دارای زیرساخت‌های مناسبی نبوده و از طرفی، برنامه‌ی مدیریتی مدون و عملیاتی مشخصی نیز ندارند. این نوع گردشگری بدون برنامه، قطعا آسیب‌های جدی به مناطق بکر و طبیعی ایران وارد می‌سازد. آلودگی‌های مختلف، نابودی یا در معرض انقراض قرار گرفتن حیات وحش، از بین رفتن زیبایی چشم‌اندازها و لندفرم‌ها، افزایش زباله‌ها و سایر اثرات را حتی در بکرترین نقاط هم می‌توان مشاهده کرد.
قطعا کرونا بر افتصاد جهان و کشور تاثیرات نامطلوب بسیار زیادی داشته است. تاثیر کرونا بر برخی از مشاغل به‌ویژه بر آموزش، حمل‌ونقل، هتل‌داری، رستوران‌داری، گردشگری و تمام مشاغل مرتبط بسیار زیاد بوده است. از طرفی سلامت بسیاری از افراد مورد مخاطره قرار گرفته و بسیاری نیز جان خود را از دست داده‌اند که این خود ضایعه‌ی عظیمی را ایجاد کرده که واقعا جبران آن امکان‌ناپذیر است و بسیاری از خانواده‌ها در غم از دست دادن عزیزان خود دچار تالمات روحی هستند. تمام موارد فوق نشاندهنده‌ی تاثیرات مخرب همه‌گیری ویروس کرونا بر اقتصاد و سلامت جامعه دارد.
شایان ذکر است که برخی از دانشمندان ظهور همه‌گیری‌هایی مانند کرونا را ناشی از هجوم انسان به طبیعت و از بین رفتن فاصله مناسب بین انسان و حیوانات وحشی مانند خفاش می‌دانند.
اما آنچه که مسلم است اینکه همه‌گیری کرونا و کاهش رفت و آمدها به مناطق بکر بیابانی ایران تاثیرات مثبت زیادی بر طبیعت داشته و باعث نفس‌کشیدن طبیعت شده است. البته در برخی موارد مانند افزایش مصرف آب و شوینده‌ها و زباله‌های تولید شده بهداشتی مضراتی هم از شیوع کرونا بر محیط زیست وارد شده است. شاید در نگاه اول این سوال پیش بیاید که آیا مناطق بیابانی هم محیطی شکننده دارند و یا اینکه مگر کوه و سنگ و ماسه هم نیاز به حفاظت و مراقبت دارند. جواب به این سوال در واقع مثبت است، نواحی خشک محیط‌های بسیار شکننده‌ای دارند. پوشش گیاهی و عوارض خاص این نواحی بشدت تحت تاثیر فعالیت‌های انسانی تخریب می‌شوند. شایان ذکر اینکه حتی بین خیلی از علاقه‌مندان محیط زیست ایران حفاظت به معنای حفاظت از تنوع زیستی جانوری و گیاهی است و با مفاهیمی چون تنوع زمین‌شناختی و میراث زمین‌شناختی و حفظ این میراث کمتر آشنا هستند.
بیابان لوت که با بارش‌های سال‌های قبل پدیده ظهور دریاچه را بعد از چندین سال مجددا تجربه کرد و بر زیبایی‌های آن افزوده شد، با هجوم گردشگرانی مواجه شد که جز ردپا (trampling) و زباله اثر مثبتی برای این میراث جهانی نداشته‌اند. منظور از رد پا، تنها ردپای انسان نیست بلکه ردپای ماشین‌های سنگین و ماشین‌های شاسی بلند نیز هست. این ردپا و پاکوب کردن‌ها حتی در تصاویر ماهواره‌ای نیز پیداست و در سال‌های اخیر به اندازه‌ای زیاد شده است که برخی مناطق بیابان را شبیه به اتوبان کرده است.
در حقیقت افزایش گردشگری در بی‌راهه‌ها یا خارج از جاده (Off-roading) باعث شده که این نوع از گردشگری روز به روز سهم بیشتری از بازار گردشگری را به‌خود اختصاص دهد. از طرفی این یک واقعیت است که حساسیت مناطق خشک و بیابانی به پاکوب کردن و رد ماشین‌ها بیشتر از سایر نواحی است. اثرات پاکوب کردن شامل فشرده شدن و تخریب بافت خاک، نابودی پوشش گیاهی، شرایط زیست جانداران و اختلال در قلمرو آنها، افزایش حجم گرد و غبار و سایر موارد است. شاید یکی از مهم‌ترین اثرات رد پا و پاکوب کردن، ایجاد مناظر زشت و نازیباست، البته این را هم باید گفت که اثر ردپا بر روی عوارض مختلف متفاوت است. به‌عنوان مثال این اثر بر روی ماسه‌ها و تپه‌های ماسه‌ای کمتر است و با وزش باد بعد از مدتی از بین می‌رود اما بر روی سطوح دشت، جلگه رسی و همچنین زمین‌های پف کرده اثرات ردپا برای مدت طولانی‌تری می‌ماند. شایان ذکر اینکه مورد آخر در اینجا تنها از نظر منظر و چشم‌انداز مطرح است نه از نظر نابودی پوشش گیاهی یا تاثیر بر حیات جانوری.
یکی از دلایل ثبت بیابان لوت بکر بودن و زیبا بودن و همچنین دور بودن از سکونت‌گاه‌ها و فعالیت‌های انسانی بوده است. پدیده‌هایی که در بیابان لوت شکل‌گرفته‌‌اند و به‌واسطه آنها ارزش جهانی یافته است پدیده‌هایی هستند که تاریخ زمین‌شناختی منطقه را نشان می‌دهند و از بین رفتن این ارزش‌ها خسارت جبران ناپذیری را به آنها وارد می‌کند.
در واقع بیابان لوت نیز از تاثیر کرونا مستثنی نبوده و تاثیرات مثبت و منفی زیادی را متقبل شده است. کاهش و یا حتی متوقف شدن ورود گردشگران خارجی و داخلی بسیاری از مشاغل را تحت تاثیر خود قرار داده است. تولیدکنندگان صنایع دستی، خانه‌‌های بومگردی، ارائه‌دهندگان خدمات مسافرتی، هتل‌ها و کمپ‌ها، بی‌راهه رانی و ....
بنابر این بیماری کرونا علیرغم ایجاد خسارت‌های جبران‌ناپذیر در حوزه‌ی اقتصادی، با کم و متوقف کردن مسافرت گردشگران انبوه به مناطق عمومی محدوده یعرصه و حریم این اثر جهانی و همچنین آفرودهای غیر قانونی (به‌ویژه آن گروه‌هایی که حرفه‌ای نبوده و با اصول تردد و حضور در طبیعت مناطق بیابانی آشنا نیستند) به مناطق داخلی بیابان لوت باعث نفس کشیدن این میراث جهانی و برگشت طبیعت بوده است».
* مدیر پایگاه جهانی لوت در ایران، دانشیار دانشگاه تهران و رئیس موسسه جغرافیا دانشگاه تهران
نظر خود را بنویسید