فردای‌کرمان ـ گروه جامعه: همزمان با هفدهمین سالگرد زلزله‌ی هولناک بم، دکتر مهدی زارع، عضو هیات علمی و استاد پژوهشکده زلزله‌شناسی، در یک وبینار، درباره‌ی مشخصات این زمین‌لرزه توضیحاتی را ارائه کرد.
او با تاکید بر اینکه زلزله‌ی بم، یک رخداد کاملا طبیعی بود و این ادعا که به‌دلیل انفجار زباله‌ی هسته‌ای رخ داده کاملا اشتباه است، به چند عامل که در جریان زلزله، ناراحتی مردم را تشدید کرده و باعث بدبینی هم شده بود اشاره کرد.
از جمله اینکه درباره‌ی این پرسش مهم که چرا وقتی سه زمین‌لرزه پیش از زلزله‌ی اصلی بم رخ داد، به مردم هشدار داده نشد؟ توضیح داد که چون در زمان زلزله، امکان رصد برخط این اتفاقات کوچک در بم وجود نداشت و عملا در جنوب‌شرق ایران ایستگاه لرزه‌نگاری نداشتیم و زلزله‌ای ثبت نمی‌شد.
زارع همچنین، یکی دیگر از دلایل بدبینی مردم را اشتباهی دانست که موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران صبح زلزله انجام داد و کانون آن را در جازموریان که 150 کیلومتر از بم فاصله داشت اعلام کرد.
او اظهار کرد که نکته‌ی سوم این بود که مسئولان محلی، عملا کاری را در مورد اینکه در هنگام وقوع پیش‌لرزه‌ها چه باید بکنند نه می‌دانستند، نه می‌توانستند و نه انجام دادند و در بی‌عملی سیر کردند تا لرزه‌ی اصلی رخ داد.
او در جریان توضیحات خود، این موضوع را هم یادآور شد که بعد از وقوع پیش‌لرزه‌ها، دانشجویان دختر خوابگاه‌های دانشگاه‌های بم می‌خواستند از خوابگاه خارج بشوند ولی طبق مقررات، شب نباید دختران بیرون بیایند و وقتی زلزله‌ی اصلی رخ داد، در هر دو دانشگاه پیام‌نور و آزاد بم، تمام ساکنان به همراه نگهبانان جان باختند.
وی در بخش دیگری از سخنان خود تصریح کرد که زلزله‌ی بم، در بدترین شکل ممکن، به بزرگای 6.5 ریشتر و در زیر شهر و با شتاب بالا رخ داد. او گفت: «زلزله‌ی بم که رخ داد، بزرگای آن به اندازه‌ی زلزله‌ی طبس نبود ولی متاسفانه، شتاب حداکثر در زلزله‌ی بم به حدود شتاب جاذبه رسید؛ یعنی همان اتفاق طبس، در زلزله‌ی بم تکرار شد. اگر شتاب قائم زلزله، به شتاب جاذبه برسد افراد در لحظه‌ای، به حالت بی‌وزنی درمی‌آیند و پرت می‌شوند و این، اتفاقاتی بود که متاسفانه در زلزله‌ی بم رخ داد».
زارع همچنین در این وبینار در پاسخ به فردای‌کرمان که آیا شهر بم، پس از زلزله، مجدد روی گسل ساخته شد؟ توضیحاتی داد و گفت که ما توصیه کرده بودیم در شرق شهر ساخت‌وساز انجام نشود، ابتدا به بهانه‌ی شهرک موقت این کار را انجام دادند و متاسفانه اکنون، این محدوده بخشی از شهر شده و در آن ساخت‌وساز رسمی صورت گرفته است.
متن کامل اظهارات او را در ادامه می‌خوانید.
به گزارش خبرنگار فردای‌کرمان، زارع، با بیان اینکه 113 سال بعد از وقوع زلزله‌ی سانفرانسیسکو در آمریکا، همچنان یافته‌های جدید از آن را منتشر می‌کنند و هیچ بعید نیست که جنبه‌هایی از زلزله‌ی بم هنوز ناگفته مانده باشد و براساس تحقیقاتی که رخ می‌دهد، امسال و سال‌های آینده مطرح شود، تصیح کرد: «این زلزله، کاملا طبیعی بود و در عمق 8.5 کیلومتری رخ داد و نوع گسیختگی و جابه‌جایی که در گسل بم رخ داد کاملا به وسیله‌ی نگاشت‌های لرزه‌ای ثبت و مدل شد ضمن اینکه زنده‌یاد حمزه‌لو هم در این‌باره تحقیق کرد و مدل‌سازی گسیختگی زلزله‌ی بم را انجام داد و مقاله‌ی خوبی هم در همین زمینه منتشر کرد».
وی افزود: «بنابراین، اینکه در لحظه‌ی اتفاق و گسیختگی اصلی در زلزله‌ی بم چه اتفاقی رخ داده کاملا شناخته شده است و مسئله‌ای نیست که پنهان شده باشد یا توانسته کرده باشند پنهانش کنند».
وی با اشاره به برخی ادعا که بیشتر شفاهی و برخی هم کتبی گفتند زلزله‌ی بم مصنوعی ایجاد شده و طبیعی نبود است و انفجار زباله‌ی هسته‌ای باعث آن بوده است، توضیح داد: «اگر زلزله‌ای به‌دلیل غیر از طبیعی رخ دهد به دلایل متعدد از جمله عمق کانون زلزله و نوع گسیختگی که روی صفحه‌ی گسل رخ می‌دهد؛ به‌طور واضح نشان داده می‌شود که یک گسلش عادی و طبیعی بوده یا نه؟ درباره‌ی زلزله‌ی بم اما این دلایل کافی برای اینکه طبیعی بودن آن را ثابت کند وجود دارد. این گسل قابل تحریک هم نبوده چون عاملی آن اطراف وجود نداشته که این پدیده را در این عمق تحریک کند».
وی سپس، در پاسخ به این پرسش که، هم خود بمی‌ها بارها گفته‌اند و هم در مقاله‌ای از شما آمد که قبل از زمین‌لرزه‌ی اصلی چند پیش‌لرزه رخ داده بود. آیا این‌ها می‌توانست هشداری باشد تا جلوی فاجعه را گرفت؟ اظهار کرد: «یکی از دلایلی که منشاء شایعات شد همین پیش‌لرزه‌ها بود. ساعت سه عصر و ده شب و چهار و 43 دقیقه‌ی صبح، قبل از زلزله‌ی 5 و 26 دقیقه، سه زمین‌لرزه‌ی کوچک با بزرگای سه تا چهار رخ داد و در خود شهر بم لرزه ایجاد کرده بود و بسیاری از مردم بم آن را حس کردند. آنچه باعث ناراحتی مردم شده، این بوده که در زمان زلزله‌ی بم امکان رصد برخط این اتفاقات کوچک در بم وجود نداشت. عملا در جنوب‌شرق ایران ایستگاه لرزه‌نگاری نداشتیم و زلزله‌ای ثبت نمی‌شد، مگر اینکه بزرگای آن بیش از 5 و نیم بوده باشد».
زارع ادامه داد: «نکته‌ی دوم این بوده که در همان صبح زلزله، کانون آن را موسسه ژئوفیزیک در جازموریان که 150 کیلومتر از بم فاصله داشت اعلام کردند. این اشتباه در تعیین محل نیز، دلیل دیگری بر بدبینی و ناراحتی مردم شد که چرا چنین خطایی آن هم تا این حد زیاد باید مطرح می‌شد؟».
وی بیان کرد: «نکته‌ی سوم این بود که مسئولان محلی، عملا کاری را در مورد اینکه در هنگام وقوع پیش‌لرزه‌ها چه باید بکنند نه می‌دانستند، نه می‌توانستند و نه انجام دادند و مسئولان محلی در بی‌عملی سیر کردند تا لرزه‌ی اصلی رخ داد».
این کارشناس زلزله افزود: «در بسیاری از مناطق مثل خوابگاه دخترانه‌ی دانشگاه پیام‌نور و آزاد، دستور مسئولان خوابگاه این است که شب نباید دختران بیرون بیایند. آن سه پیش‌لرزه که قبل از زلزله‌ی اصلی بم رخ می‌داده، تعدادی از دختران می‌خواستند خارج بشوند ولی مسئولان خوابگاه طبق مقررات، اجازه نمی‌دهند و در هر دو دانشگاه پیام‌نور و آزاد بم، تمام ساکنان به همراه نگهبانان جان باختند».
وی با بیان اینکه جمع این مسائل با هم، نوعی از بدبینی را در مردم ایجاد کرد، گفت: «در مدیریت بحران، انتخاب خوب ندارید و گزینه‌ی کم‌تر بد را، از بین یک‌سری بد باید انتخاب کنید. بنابراین، همه‌ی انتخاب‌ها بد است. در بم اتفاقی که رخ داد این بود که زلزله‌ای در کنار شهری با 100 هزار نفر جمعیت رخ داد، بسیاری از مردم زیرآوار بودند و وقتی شب دوم حادثه می‌رسد نیز هنوز پوشش عملیات کمک به مجروحان تکمیل نشده بود و نارضایتی گسترده‌ای نزد مردم ایجاد شد. بخشی از این نارضایتی عمومی طبیعی و عادی بوده است».
زارع افزود: «اینکه آمار تلفات را به‌صورت اغراق شده بیان کنند هم، در همه‌جای دنیا وجود دارد و مردم، تا چند برابر تعداد تلفات را گزارش می‌دهند و این گزارشات اغلب با هم یکسانی نیز ندارد. درباره‌ی زلزله‌ی بم تعداد تلفات از 30 هزار تا 70 هزار نفر عنوان شده ولی مرکز آمار ایران و ثبت‌احوال نشان می‌دهد 26 هزار و 271 شناسنامه باطل شده است و آمار سرشماری سال 1385 خورشیدی هم نشان می‌دهد که این حدود 27 هزار نفر و یک‌سوم جمعیت شهر از بین رفته با مهاجرت‌های بمی یا غیربمی‌ها جبران شده است و شهر بعد از زلزله، به حیات خود ادامه می‌دهد».
وی گفت: «برخی از بمی‌های عزیز که بسیاری از آنان دوستان نزدیک من هستند می‌گویند بم بعد از زلزله متفاوت شده و بمی‌های غریبه هستند و اصیل نیستند، در حالی که آمار نشان می‌دهد همان یک‌سوم جمعیت که در زلزله جان باختند در مهاجرت‌هایی که بعد از آن صورت گرفته جبران شده است. اکثریت اما از بمی‌های قبل از زلزله هستند. اینکه شهری آسیبی جمعیتی ببیند و با مهاجرت جبران شود در همه‌جای دنیا وجود دارد. در خود ایران هم بارها اتفاق افتاده است بنابراین، شهر بم امروز به اصالت قبل از بم است ولی مشکلات فراوانی در آن وجود دارد».
استاد پژوهشکده زلزله‌شناسی در بخش دیگری از سخنان خود، در پاسخ به این پرسش که شما چند سال پیش از وقوع زلزله در بم، نسبت به فعالیت گسل بم هشدار داده بودید. این هشدار را نسبت به شهر جیرفت هم داده بودید، ماجرای آن چه بوده است؟ نیز توضیح داد: «در سال 1373 خورشیدی در یک پروژه‌ای افتخار همکاری پیدا کردم که طرح آبرسانی درازمدت کرمان بود. مدیر آن دکتر ساسان عشقی بودند که همکار من در پژوهشگاه هستند. ایشان مسئول تیم مطالعات مشاوری بودند که درباره‌ی این طرح کار می‌کردند و، از من هم خواستند تا به این تیم بپیوندم و مطالعات زلزله را انجام دهم. در آن پروژه، این فرصت را به دست آوردم تا حتی‌الامکان گسل‌های اصلی در استان کرمان از جمله کوهبنان، راور، بم، جیرفت، گلباف، دهبکری، بافت و رفسنجان را ببینم. در سال 78 و بعد از آن سخنرانی که اشاره کردید، شانس دیگری پیدا کردم مطالعات زلزله‌ی مربوط به توسعه‌ی معدن سرچشمه را به‌عنوان مسئول پروژه انجام دهم اما عمده‌ی اطلاعاتم از گسل‌های منطقه و بم به همان مطالعات 73 و 74 برمی‌گردد و در استانداری کرمان، این موضوع را درباره‌ی گسل بم و جیرفت مطرح کردم».
وی ادامه داد: «آنجا گفتم که تاکنون در گسل بم هیچ زلزله‌ای رخ نداده و از ارگ تاریخی بم هم هیچ زلزله‌ای گزارش نشده، اما به‌دلیل وجود گسل، اینجا محل بسیار خطرناکی است و اگر زلزله‌ی مهمی رخ داد، شرایطی مثل حادثه‌ی طبس را تجربه می‌کنیم».
زارع با بیان اینکه نقشه‌ای را ارائه کردم که گسل از شهر بم عبور می‌کرد و زلزله‌ای اطراف آن نبود و من گفتم که بسیار خطرناک است، اظهار کرد: «زلزله‌ی بم که رخ داد، بزرگای آن به اندازه‌ی زلزله‌ی طبس نبود ولی متاسفانه، شتاب حداکثر در زلزله‌ی بم به حدود شتاب جاذبه رسید؛ یعنی همان اتفاق طبس، در زلزله‌ی بم تکرار شد. اگر شتاب قائم زلزله، به شتاب جاذبه برسد افراد در لحظه‌ای، به حالت بی‌وزنی درمی‌آیند و پرت می‌شوند و به سقف می‌خورند، این، اتفاقاتی بود که متاسفانه در زلزله‌ی بم رخ داد. جز یکی، دو ثانیه‌ی اول کسانی که زلزله را تجربه کردند و می‌گویند چه‌طور بود در ثانیه‌های بعدی، تکانه‌ها چنان شدید بود که اکثر کسانی زنده بودند بیهوش شدند. یکی از دلایل آن بود که پرت شدند».
وی گفت: «اتفاقی که در زلزله‌ی بم رخ داد شدید بود؛ درست است که بزرگا شش بود و هفت نبود؛ واقعا شدید بود. کانون زلزله‌ی 6.5 زیر شهر بود و این، بسیار می‌تواند فاجعه‌بار باشد تا زلزله‌ای هفت ریشتری در فاصله‌ی سی کیلومتری شهر باشد. این‌ها با هم تفاوت دارد».
این کارشناس زلزله، با بیان اینکه ایران خیلی تاب‌آوری کمی دارد ولی برخی برای اثبات این گزاره، دلایل خوبی نمی‌آورند، افزود: «واقعیت این است که بزرگای 6.5 در زیر شهر رخ داد و بدترین حالت ممکن و به مدت 12 ثانیه رخ داد و بدتر این بود که این اتفاق می‌توانست به‌جای 12 ثانیه، سی ثانیه طول می‌کشد.اگر این اتفاق رخ می‌داد، می‌توانست فاجعه از این بزرگ‌تر بشود».
وی همچنین ظهار کرد: «برخی گزارشات گفتند که گسل بم جدید است. گسیختگی که به سطح زمین آمد، جدید دیده شد ولی این گسیختگی جدید، ناشی از گسلی کاملا شناخته‌شده بود».
زارع در پاسخ به این پرسش فردای‌کرمان که آیا بم بعد از زلزله، مجدد روی گسل ساخته شده است؟ گفت: «توصیه‌ی شخص من این نیست وقتی جایی سانحه رخ داد، بگویند همه بگذارند بروند چون تبعات اجتماعی و اقتصادی و روانی مختلفی دارد. مگر اینکه در مناطقی که خیلی خطرناک است و به‌صورت خاص باید به مردم هشدار داد که در آن مناطق نسازند؛ کمااینکه در شهر بم، توصیه‌ی ما این بود که در سمت شرق شهر بم که آن همه خسارت دیده شد، ساخت‌وساز نشود که ابتدا به این بهانه که شهرک موقت و کانکسی هست ساختند ولی متاسفانه بعدا به شهر اضافه شد».
به گزارش فردای‌کرمان، وبینار هم‌اندیشی علمی مدیریت بحران و مخاطرات طبیعی از صبح جمعه، با حضور 9 سخنران از سوی انجمن جامعه‌شناسی ایران گروه جامعه‌شناسی مصایب آغاز شده و تا عصر ادامه دارد. هدف از آن، مروری بر تجربیات نظری و کاربردی بحران به مناسبت هفدهمین سالگرد زلزله‌ی بم است. / الف
نظر خود را بنویسید