فردای‌کرمان ـ اسما پورزنگی‌آبادی: اگر همین‌طور پیش برویم، حرکت کُند خودروها در بسیاری از معابر شهر کرمان از این هم کندتر می‌شود؛ این، هشداری است که کارشناسان بر آن اتفاق‌نظر دارند و آن را با حاد شدن ترافیک بیان می‌کنند.
علیرضا حکاک‌زاده کارشناس ترافیک چهارمین فردی است که طی ماه‌های اخیر، نسبت به این وضعیت هشدار می‌دهد.
پیش از این، در گفت‌وگوهایی که در فردای‌کرمان منتشر شد، سه تن از کارشناسان ترافیک و شهرسازی این انذار را دادند که عرصه بر شهروندان کرمانی تنگ‌تر از قبل خواهد شد.
حکاک‌زاده که کارشناسی ارشد مهندسی و برنامه‌ریزی حمل‌ونقل ترافیک شهری از دانشگاه صنعتی شریف دارد، علاوه بر تدریس در دانشگاه، پیش از این، سال‌ها نیز دبیر شورای ترافیک استان بوده است.
او در گفت‌وگویی که در ادامه می‌خوانید، با برشمردن عواملی که موجب تشدید ترافیک کرمان می‌شود، با اشاره‌ای کوتاه به عملکرد کمیسیون ماده 5 به اعمال تغییرات غیرتخصصی در کاربری‌ها که به کُندی حرکت خودروها در معابر منتج شده است.
وی همچنین تاکید می‌کند که طرح جامع ترافیک و طرح جامع شهرسازی باید با یکدیگر هماهنگ باشند.
این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.
*بسیاری کارشناسان بر این باورند که ترافیک شهر کرمان دارد به سمت حاد شدن پیش می‌رود. شما هم این را قبول دارید؟ چه عواملی باعث تشدید ترافیک می‌شود؟
اینکه ترافیک به سوی حاد شدن پیش می‌رود کاملا محسوس است. هر روز که می‌گذرد تراکم ترافیک و راه‌بندان افزایش یافته و کمبود پارکینگ بیشتر می‌شود و پارک‌های دوبل را در بسیاری از نقاط شهر می‌بینیم. این روند افزاینده که هر روز شاهد آن هستیم دلایل زیادی می‌تواند داشته باشد و به سادگی نمی‌توان گفت دلیل خاصی دارد. در حال حاضر، شرایط به گونه‌ای شده که برخی از مردم از خودروی شخصی به‌عنوان وسیلۀ کسب‌وکار استفاده می‌کنند، برخی هم به عنوان وسیلۀ تفریح از خودروی شخصی استفاده می‌کنند. وابستگی مردم به وسیلۀ نقلیۀ شخصی بیشتر شده؛ به خصوص اینکه وسیلۀ حمل‌ونقل عمومی هم به وفور و به اندازۀ کافی در اختیار نیست. یکی از دلایل اینکه مدام شاهد حادتر شدن ترافیک هستیم، محدود بودن ظرفیت شبکۀ خیابان‌ها در کرمان است. به هر حال، عرض خیابان‌ها و تعداد خطوط عبور از آن معین است و بیشتر نمی‌شود. سطح همین خیابان‌ها هم به خوبی مورد استفاده قرار نمی‌گیرد؛ چون با کمبود پارکینگ مواجهیم، بخشی از فضای خیابان برای پارک خودرو استفاده و ظرفیت عبور و مرورکم می‌شود و همین، ترافیک را بدتر می‌کند. متاسفانه شبکۀ خیابانی کرمان، کارآ و منسجم با ترکیب مناسبی نیست؛ در برخی معابر روان‌سازی ترافیک را شاهدیم و همزمان، در مجاور آن کندی ترافیک اتفاق افتاده است. در حمل‌ونقل و ترافیک مسئله‌ای به نام تعادل در شبکۀ حمل‌ونقل را داریم که در کرمان، این تعادل برقرار نیست و در یک منطقه ترافیک روان و در جای دیگر، سنگین است. این، هم یا به دلیل پارک‌های اضافی است یا می‌تواند به دلیل کمبود ظرفیت تقاطع‌ها باشد یا شاید میادینی در مسیری که حرکت کند است وجود داشته باشد که ظرفیت گذردهی مشخصی دارد و نمی‌تواند پاسخگوی حجم زیاد خودروها باشد و در نتیجۀ چنین شرایطی، ترافیک قفل می‌کند. اجزای شبکۀ حمل‌ونقل در شهر کرمان، اجزایی متناسب نیستند که شبکه به صورت هماهنگ و با کارآیی بالا عمل کند و ترافیک را عبور دهد. در ساعاتی هم پیک ترافیک را داریم؛ چون کاربری‌هایی در اطراف شبکه‌ها شکل گرفته که جاذب عمدۀ ترافیک هستند. مثلا کلاس‌های آموزش زبان انگلیسی یا مدارس غیرانتفاعی که بیشتر در خیابان‌های اصلی دایر شده‌اند. از طرفی، مسئلۀ سرویس مدارس هم مزید بر علت شده است. سرویس‌های مدارس اغلب فرسوده شده‌اند و ایمنی کافی ندارند و آیین‌نامه‌های مربوطه هم در این زمینه به خوبی رعایت نمی‌شود و بیشتر از خودروهای شخصی برای سرویس‌دهی استفاده می‌شود. در ساعات تعطیلی مدارس، تعداد زیادی خودروی شخصی در معابر منتهی به مدارس و سایر خیابان‌های شهر می‌بینید. همۀ این عوامل دست به دست هم داده و ترافیک معابر شهر را به وضع فعلی درآورده است. حل این مشکلات نیاز به برنامه‌ریزی و مدیریت و سازماندهی دارد. حتی با امکانات کم، در صورت مدیریت مناسب، می‌توان بسیاری از کمبودها و نواقص را جبران کرد اما الان اقدامات لازم انجام نمی‌شود.
در مجموع، باید بگویم که حاد شدن ترافیک کرمان دلایل متفاوت و مختلفی دارد. برای اینکه دلیل اصلی کندی شبکه و افزایش ترافیک مشخص شود نیاز به مطالعه است تا ضمن تعیین همۀ عوامل، آن را درجه‌بندی نیز بکنیم. در سال 78 مطالعه‌ای در این زمینه، برای ساماندهی شبکۀ ترافیک شهر کرمان انجام شد که خود من هم جزو تیم مطالعاتی بودم. آن زمان، وقتی اولویت‌بندی کردیم که چرا وضعیت ترافیک کرمان خوب نیست اولین عاملی که مشخص شد، عدم سرمایه‌گذاری مناسب در حمل‌ونقل بود؛ چه در شبکۀ حمل‌ونقل و چه ناوگان حمل‌ونقل عمومی.
دلیل دیگر، عدم رعایت مقررات و قوانین راهنمایی و رانندگی بود. در جریان آن مطالعات، فکر می‌کنم حدود 50 دلیل مشخص شد که نشان می داد چرا در کرمان ترافیک روانی نداریم. آن زمان حدی از ترافیک را داشتیم اما الان خیلی شرایط بدتر هم شده است و برای تعیین دلایلی که بتوان با قطعیت بگوییم که عامل تشدید ترافیک هستند، نیاز به انجام مطالعۀ مجدد داریم.
*شما فکر می‌کنید چه دلایلی باعث تشدید ترافیک شده‌اند؟
به نظرم، یکی از عوامل این وضعیت مربوط به این است که مسئلۀ تخصیص کاربری‌ها برای زمین‌های اطراف شبکه‌های حمل‌ونقل با دقت صورت نگرفته است و تغییراتی در کاربری‌ها داده شده که مشکل ایجاد کرده است؛ مثلا منطقه‌‌ای باید کاملا کاربری مسکونی داشته باشد ولی در کمیسیون ماده 5 نوار مجاور خیابان را کلا تجاری می‌کنند و این خود باعث جذب ترافیک می‌شود. اصولا ساختار مطالعات جامع شهرسازی منطبق بر اصول ترافیک نبوده و کم‌تر از کارشناسان ترافیک استفاده شده است. در حالی که مطالعات حمل‌ونقل و ترافیک با مطالعۀ شهرسازی باید با هم پیش برود تا طرحی دقیق برای افق 10 یا 15 سال آیندۀ شهر تدوین شود و شهرداری هم در همان زمانی که باید کاری را انجام دهد، طبق طرح، به توصیه‌های ارائه شده عمل کند. متاسفانه با وجود اینکه مطالعات طرح جامع ترافیک ما کامل نبوده، همان هم به‌طور دقیق و اصولی اجرایی نشده است.
*تاکیدتان بر این است که مطالعات طرح جامع حمل‌ونقل و ترافیک باید با مطالعات طرح جامع شهر هماهنگ باشد؟
بله. طرحی که به تصویب شورای عالی شهرسازی می‌رسد، طرح بالادستی مطالعات طرح ترافیک است ولی در زمان مطالعات حمل‌ونقل و ترافیک (سابق) ما نتوانستیم دسترسی به مطالعات جامع پیدا کنیم و همکاری نزدیکی بین مشاوران دو طرح ایجاد نشد و با وجود پیگیری فراوانی که برای هماهنگی شد، هرکدام راه خود را رفتند. در بازنگری طرح جامع شهر، عرض یک خیابان یا معبری را از 12 متر به 16 متر افزایش می‌دهند، بدون اینکه دلیل موجهی داشته باشند؛ شاید یک دلیل این باشد که به زمین‌های اطراف معبر، کاربری تجاری بدهند تا منبع درآمدی برای شهرداری باشد. این اقدامات متاسفانه مدام در کمیسیون ماده 5 رخ می‌دهد و افرادی که در این کمیسیون هستند اغلب تخصص چندانی در زمینۀ حمل‌ونقل و ترافیک ندارند، طرح جامع شهرسازی را هم دستکاری می‌کنند و عرض معابر و کاربری زمین‌ها را تغییر می‌دهند و همه چیز را در شهر به هم می‌ریزند.
*پس یکی از مقصران تشدید ترافیک در کرمان همین کمیسیون ماده 5 است.
بله. شهرسازی یک علم است و اصولی دارد و در هر شهر، متناسب با ویژگی‌های آن باید اقدام شود. اما در این کمیسیون افرادی که تخصصی در این مسائل ندارند دور هم می‌نشینند و تصمیم می‌گیرند که مثلا در فلان محدوده تغییر کاربری ایجاد شود بدون اینکه عواقب کار را در نظر بگیرند. برای هر تغییری در ظرفیت کاربری ملک، مطالعات عارضه‌سنجی باید انجام شود تا عوارض ناشی از این تغییر بر روی شبکۀ اطراف آن مشخص شود؛ متاسفانه در حال حاضر، به هیچ وجه این مسائل دیده نمی‌شود. اخیرا در مجلس طرحی در حال تهیه است تا این کمیسیون را حذف کنند و اختیارات آن را بگیرند. نمی‌دانم تا کجا پیش رفته اما آن‌قدر کمیسیون تصمیمات نامناسبی گرفته و آثار نامتناسبی در شهرها ایجاد شده که خود مجلس دنبال این است تا آن را حذف کند.
*الان هم طرح جامع ترافیک در دست تهیه است. یکی از اعضای شورای شهر می‌گفت که مشاور این طرح اطلاع نداشته که طرح جامع شهر در حال بازنگری است. این ناهماهنگی نگران‌کننده است؟
از طرح جامع حمل‌ونقل کرمان و جزئیات این اتفاقات اطلاعی ندارم ولی لزوما و حتما این طرح‌ها باید هماهنگ باشند. در مطالعات قبلی که در دهۀ 90 انجام شد، این هماهنگی به خوبی صورت نگرفت و بیشتر، مشاوران طرح جامع همکاری لازم را نداشتند. اگر الان هم مثل گذشته رفتار شود، به دو طرح بی‌خاصیت می‌رسیم که منفک از هم هستند و خیلی موثر نخواهند بود.
*در ابتدای صحبت‌هایتان به کمبود پارکینگ در شهر اشاره کردید که یکی از عوامل تشدید ترافیک است. کمبود پارکینگ در کرمان از چه زمانی و در پی چه تصمیماتی اتفاق افتاده؟ چه شد که کرمان دچار کمبود پارکینگ شد؟
متاسفانه شهرداری در مقاطعی در زمان صدور پروانۀ ساختمان، به‌ازای پارکینگی که صاحب ملک باید تامین می‌کرد، پول دریافت می‌کرد و بعد هم این پول را به پارکینگ تبدیل نمی‌کرد بلکه در محل‌های دیگری هزینه می‌شد. این، یکی از دلایل عمده‌ای است که کرمان را با کمبود پارکینگ مواجه کرده است. بسیاری از ساختمان‌های پزشکان در اطراف چهارراه طهماسب‌آباد و در بلوار جهاد به همین ترتیب ساخته شده که پارکینگ مناسبی در همان محل ایجاد نکردند؛ اگر هم زمانی می‌خواستند پارکینگ تامین کنند در منطقۀ دیگری آن را احداث می‌کردند. دلیل بعدی، اقدامات ناموفقی است که شهرداری در زمینۀ پارک حاشیه‌ای می‌خواست انجام بدهد. از سال‌ها قبل حتی قبل از انقلاب نمونه‌ای از پارکومترهای مکانیکی و دستی در خیابان شریعتی نصب شد ولی چون مدیریت لازم را نمی‌توانستند اعمال کنند و ناهماهنگی با پلیس نیز وجود داشت؛ این طرح بارها در مقاطع مختلف اجرا شد ولی در تمام دوره‌ها با شکست مواجه شد.
دلیل بعدی، استفادۀ نابه‌جا و بی‌حد از خودروی شخصی است. در بسیاری از شهرهای دنیا در هیچ اداره‌ای و دانشگاهی اجازۀ احداث پارکینگ شخصی داده نمی‌شود و هرکسی می‌خواهد به این مراکز مراجعه کند، از وسایل حمل‌ونقل عمومی استفاده می‌کند، کارمندان هم سرویس دارند. بنابراین، در بسیاری از شهرهای دنیا، در بافت مرکزی شهر، تردد خودروهای شخصی را مجاز نمی‌دانند چه رسد به اینکه جای پارکی برای آن در نظر بگیرند. در کرمان اما به این مسائل بی‌توجهی شده است. در همین شرایط، می‌بینیم که به آموزشگاه‌های زبان در مجاور خیابان‌های اصلی اجازۀ فعالیت داده می‌شود در حالی که چنین مراکزی باید در مناطق مسکونی و داخل مدارس ایجاد شود و زبان‌آموزان با سرویس یا وسایل حمل‌ونقل عمومی رفت‌وآمد کنند. الان در برخی خیابان‌های شهر و در ساعاتی از روز می‌بینیم که خانواده‌ها با خودروی شخصی مراجعه و جلوی آموزشگاه گاهی در سه ردیف پارک می‌کنند. در این وضعیت، آموزشگاه چگونه می‌تواند پارکینگ موردنیاز را تامین کند؟ ما در کرمان، نیاز به سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی برای حل این مسائل داریم. سرمایه‌گذاری در پارکینگ‌های طبقاتی و مکانیکی هم باید انجام شود. در کنار آن، فرهنگسازی نیز خیلی مهم است؛ الان برخی مکان‌ها مثل پارکینگ ساروج‌پارس را داریم ولی مردم یا از آن استفاده نمی‌کنند یا تعداد کمی هستند که خودرویشان را در این پارکینگ پارک می‌کنند؛ حاضرند دوبله پارک کنند و جریمه بدهند ولی به این پارکینگ نروند. ضمن اینکه پلیس هم در بسیاری موارد، همکاری لازم را ندارد و در برخورد با این قبیل تخلفات مماشات می‌کند.
*همگان اذعان دارند یکی از راهکارهای مهار و کاهش ترافیک، گسترش حمل‌ونقل عمومی در کرمان است. در سال‌های گذشته، شهرداران و اعضای شوراهای شهر شعار داده‌اند که به این بخش توجه می‌کنند اما در بهترین حالت، این شعارها منتج به این شده که چند دستگاه اتوبوس دست دوم برای کرمان خریده‌اند یا اتوبوس‌های فرسوده را بازسازی کرده‌اند. به نظر شما، چرا حمل‌ونقل عمومی در شهر کرمان گسترش نمی‌یابد؟
در مطالعات سال 78 که به آن اشاره کردم، اولین مسئله در این خصوص، سرمایه‌گذاری بود. الان که قیمت اتوبوس خیلی بالاتر رفته است و سرمایه‌گذاری زیادی نیاز است تا ناوگان حمل‌ونقل به‌روز شود. اغلب اتوبوس‌های فعلی عمر مفیدشان تمام شده و فرسوده هستند. سرمایه‌گذاری در زمینۀ حمل‌ونقل خیلی کم شده و اراده‌ای هم برای سرمایه‌گذاری وجود ندارد. حمل‌ونقل عمومی، فقط ناوگان نیست، پایانه‌هایی هم برای تاکسی و اتوبوس و مینی‌بوس و بی‌آرتی نیاز است که برای احداث آن، به زمین نیاز داریم ولی تامین نمی‌شود. زمانی که خودم مسئولیت داشتم؛ برای اینکه یک زمین برای احداث پایانه در میدان مشتاق یا آزادی پیدا کنیم تلاش زیادی انجام دادیم اما موفق نشدیم و مجبور بودیم از کف خیابان استفاده کنیم. این‌ها مسائلی است که باید در طرح جامع شهری پیش‌بینی می‌شد. در کرمان، علاوه بر اینکه ناهماهنگی بین طرح‌های جامع ترافیک و شهرسازی وجود داشت، این موضوع نیز در طرح جامع شهرسازی نادیده گرفته شد که شهر، به جز کوچه و خیابان و مغازه و مناطق مسکونی، به تاسیسات حمل‌ونقل و پایانه و پارکینگ هم نیاز دارد. یکی دیگر از عوامل که باعث شده سیستم حمل‌ونقل عمومی گسترش نیابد، فرهنگ است. فرهنگ غالب شهروندان در کرمان، استفاده از خودروی شخصی است و مشوقی هم وجود ندارد تا ترغیب به استفاده از وسایل حمل‌ونقل عمومی بشوند. سیستم حمل‌ونقل عمومی باید یکپارچه باشد به این معنی که شهروندان، از منزل خود، حداکثر با 5 دقیقه پیاده‌روی به ایستگاه اتوبوس برسند یا با دوچرخه به ایستگاه بی‌آرتی برسند، دوچرخه را پارک کنند، سوار اتوبوس شده و وقتی به نزدیکی مقصد موردنظر رسیدند، دوباره دوچرخه عمومی یا تاکسی در اختیارشان باشد. بنابراین، در کرمان، به حمل‌ونقل ترکیبی یکپارچۀ همگانی نیاز است تا هرکسی از هر مبدا به هر مقصدی خواست حرکت کند و بتواند در هر ساعتی از شبانه‌روز از آن استفاده کند. طراحی و اجرای چنین سیستمی بسیار پرزحمت است و به کار علمی و کارشناسی و فنی دقیق نیاز دارد و تاکنون در هیچ شهری از کشور به‌طور کامل اجرا نشده است. تاکید می‌کنم که حمل‌ونقل عمومی به تنهایی کافی نیست بلکه برنامه‌ریزی برای سیستم حمل‌ونقل ترکیبی یکپارچه نیاز است که مردم به‌طور عمومی بتوانند از آن استفاده کنند. به موازات آن، هزینۀ استفاده از خودروی شخصی مثلا عوارض آن باید افزایش یابد شود تا مردم تشویق شوند از این سیستم حمل‌ونقل عمومی استفاده کنند.
*گفتید اراده‌ای برای گسترش حمل‌ونقل عمومی نیست. چرا مدیران شعار آن را می‌دهند ولی در عمل کاری نمی‌کنند؟
دقیقا دلیل آن را نمی‌دانم. شاید اهمیت حمل‌ونقل عمومی را به‌طور کامل درک نکرده‌اند. شاید یک دلیل این باشد که می‌خواهند کار فیزیکی انجام دهند مثل پل یا پارک بسازند که نمود بیش‌تری داشته باشد؛ حمل‌ونقل عمومی هزینه‌بر است ولی مثل دیگر طرح‌های عمران شهری، نمود چندانی ندارد بنابراین، مدیران شهری بیشتر ترجیح می‌دهند کار عمرانی انجام دهند. اعضای شورای شهر باید به شهرداری دربارۀ گسترش حمل‌ونقل عمومی تاکید کنند اما متاسفانه ندیدم به جز یکی دو نفر، دیگران حساسیتی در این خصوص داشته باشند. بعد از شیوع کرونا، حمل‌ونقل بار هم در شهرها خیلی اهمیت پیدا کرده چون بسیاری از خریدها اینترنتی شده است و باید متناسب با شرایط برنامه‌ریزی کرد. علاوه بر این، وضع ایمنی هم خوب نیست و شورا دربارۀ همین موضع نیز حساس نیستند. تلفات ناشی از حوادث رانندگی در یکی، دو سال اخیر در شهرهای استان افزایش یافته ولی حساسیتی نسبت به آن از سوی شوراها وجود ندارد. یکی دیگر از مشکلاتی که وجود دارد این است که به‌ویژه در استان ما، ناهماهنگی بین دستگاه‌های دست‌اندرکار در امر حمل‌ونقل به وفور به چشم می‌خورد. مجموعۀ این عوامل خروجی‌ای دارد که در شهر می‌بینیم.
*برخی کارشناسان معتقدند همزمان که ترافیک در حال شدت گرفتن است، شهرداری کرمان در برابر آن منفعل است. عملکرد شهرداری کرمان در این دوره را در قبال وضعیت ترافیک فزاینده چطور ارزیابی می‌کنید؟
در این دوره ندیدم شورای شهر و شهرداری کار برجسته‌ای در زمینۀ حمل‌ونقل انجام دهند و ارزیابی‌ام این است که نسبت به دوره‌های قبلی خیلی ضعیف‌تر عمل کردند. ممکن است تعدادی ناوگان فرسوده را اصلاح کرده باشند ولی سهم جابه‌جایی با حمل‌ونقل عمومی در کرمان، آن‌طور که از زبان یکی از مدیران شهرداری شنیدم، مدام در حال کاهش است. بسیاری شاخص‌ها نشان می‌دهد کار چندانی در این زمینه انجام نشده است. در نتیجۀ چنین شرایطی، مردم ناچارند از خودروی شخصی استفاد کنند و وضعیت هر روز حادتر می‌شود. یکی از مهم‌ترین اقدامات این است که هم طرح‌های مطالعاتی بالادستی را هماهنگ کنیم و هم زمانی طرحی به‌طور دقیق تهیه شد، آن را در آرشیو شهرداری نگذاریم. بسیاری از طرح‌های مطالعات جامع چه در زمینۀ حمل‌ونقل و چه شهرسازی اجرا نشده و در آرشیو است. در این دوره از مدیریت شهری، چندان برنامۀ عملیاتی که شهرداری براساس آن عمل کند و قابل ارزیابی باشد وجود ندارد و هیچ اقدام چشمگیری در حوزۀ حمل‌ونقل هم ملاحظه نکردم. ممکن است چند خط دوچرخه که آن هم مربوط به دورۀ قبل شهرداری است را درست کرده باشند ولی فقط ایجاد خط دوچرخه کافی نیست. باید جریان دوچرخه‌سواری به عنوان یکی از مُدهای حمل‌ونقلی و یکی از بخش‌های حمل‌ونقل ترکیبی راه بیفتد تا زنجیرۀ سفر از مبدا تا مقصد تکمیل شود. هیچ اقدامی انجام نشده که بتوانیم روی آن دست بگذاریم و بگوییم سامانۀ حمل‌ونقل مناسبی داریم بلکه هرچه از وضعیتی که باید داشته باشیم، داریم دورتر هم می‌شویم. دو خط بی‌آرتی شرقی ـ غربی و شمالی ـ جنوبی تا سال 1401 باید راه اندازی می‌شد که نشد در حالی که ستون فقرات حمل‌ونقل ترکیبی همین دو خط بی‌آرتی هستند و خطوط فرعی را باید تغذیه کنند. اتوبوس معمولی هم که فرسوده هستند و مسافران آن مدام در حال کاهش است. فرهنگسازی نیز مسئلۀ خیلی مهم است که فقط وظیفۀ شهرداری نیست. آموزش و پرورش و رسانه‌ها و ... همۀ کسانی که کار فرهنگی انجام می‌دهند، باید رسالتی برای خود احساس کنند تا گسترش و استفاده از حمل‌ونقل عمومی را بپذیرند و اشاعه دهند. / الف
نظر خود را بنویسید