فردای‌کرمان ـ اسما پورزنگی‌آبادی: خطر مرگ و فراموشی در کمین گلیم جهانی شیریکی‌پیچ نشسته است.
اگر روی‌‌گردانی بافندگان از دارهای شیریکی‌پیچ همین‌طور ادامه پیدا کند، برای نسل‌های بعدی چیزی جز نام این گلیم باقی نخواهد ماند!
هفت سال از ثبت جهانی این هنر دستی سیرجانی‌ها می‌گذرد اما کمبود بافنده چنان جدی شده که برخی تولیدکنندگان پیش‌بینی می‌کنند در صورت ادامۀ وضع فعلی، احتمال دارد در سه، چهار سال آینده دیگر گلیمی تولید نشود!
اینکه بافندگان چندان رغبتی به نشستن پای دار این دستبافته ندارند عوامل متعددی دارد. قدرت‌الله روح‌الامینی و حمید محمودی دو تولیدکنندۀ پرسابقۀ گلیم، تحریم‌ها و از دست رفتن بازارهای خارجی را اصلی‌ترین عامل در پیش آمدن این وضعیت می‌دانند.
به گزارش خبرنگار فردای‌کرمان، شهریورماه سال 1396 که خبر آمد روستای دارستان که آن را خاستگاه گلیم شیریکی‌پیچ می‌خوانند به‌عنوان دهکدۀ جهانی گلیم در یونسکو ثبت جهانی شد گمان می‌رفت با این اتفاق، لااقل یکی از هنرهای دستی منطقۀ کرمان از خطر فراموشی و نابودی دور شده است اما در هفتمین سال از ثبت جهانی این گلیم، تولیدکنندگان بازارهای جهانی را از دست داده و با چالش کمبود بافنده مواجه شده‌اند و بیم آن دارند این وضعیت به همین منوال ادامه پیدا کند.
در این‌باره قدرت‌الله روح‌الامینی که حدود 40 سال در زمینۀ تولید و تجارت گلیم فعالیت می‌کند، به فردای‌کرمان می‌گوید: «کارگاه‌های بافندگی ما به‌صورت غیرمتمرکز است. بافندگانی در روستاها و در سطح شهر داریم که گلیم را می‌بافند. یک زمانی حدود 1000 بافنده داشتیم ولی الان این تعداد به حدود 200 نفر رسیده است».
او با بیان اینکه بافندگی گلیم سیرجان رو به افول است، در پاسخ به این پرسش که دلیل این وضعیت را چه می‌دانید؟ اظهار می‌کند: «یکی از دلایل آن میل روستاییان به مهاجرت به شهر و مشاغل شهری است اما از همه مهم‌تر، عدم رونق بازار فرش ایران به دلیل تحریم‌هاست که به دنبال آن، بسیاری از تولیدکنندگان به تولید گلیم‌های کوچک روی آورده‌اند و در نتیجۀ این وضعیت درآمد بافندگان کم شده و مجبورند به مشاغل دیگر بپردازند».
روح‌الامینی در پاسخ به این پرسش که به‌جز کمبود بافنده، در تامین مواد اولیه و سایر مسائل حوزۀ تولید با چه چالش‌هایی مواجهید؟ توضیح می‌دهد: «اینکه در استان کرمان نخ‌ریسی یا رنگرزی بومی نداریم یکی از مشکلات است اما به‌طور کلی بگویم که در تامین مواد اولیه مشکل چندانی نداریم مشکل بزرگ ما کمبود بافنده است که این هم عرض کردم به دلیل تحریم‌ها و عدم تقاضای مشتری است که موجب شده گلیم کمتری تولید کنیم و برای بافنده صرفۀ اقتصادی ندارد».
ثبت‌جهانیِ کم‌فایده
این تولیدکنندۀ گلیم شیریکی‌پیچ در پاسخ به این پرسش که ثبت جهانی چه تاثیری بر این دستبافته داشته است؟ می‌گوید: «ثبت جهانی اتفاق بسیار خوب و مهمی بود ولی همراه با زمانی شد که ترامپ از برجام خارج شد».
وی می‌افزاید: «اخیرا فعالیت‌هایی از سوی شهرداری و میراث‌فرهنگی سیرجان در حال انجام و برنامه‌ریزی است اما در چند سال گذشته جشنوار‌ها برگزار نشد، بازارچه‌های تمرکزی ایجاد نشد و کار خاصی صورت نگرفت».
وی ادامه می‌دهد: «هفتۀ گذشته جلسات خوبی با شهردار محترم سیرجان و نمایندۀ میراث‌فرهنگی داشتیم و آنجا گفتیم که بازار جهانی گلیم باید از رکود خارج شود».
این تولیدکنندۀ باسابقۀ گلیم سیرجان توضیح می‌دهد: «به‌دلیل قیمت بالای گلیم و اینکه بازار اشباع شده این دستبافته دیگر مصرف داخلی ندارد. پیش از این با مشتریان داخلی سروکار داشتیم ولی الان تقریبا در خانۀ هریک از مردم سیرجان تقریبا یک گلیم هست. در این شرایط، این محصول باید در بازارهای جهانی عرضه شود اما متاسفانه تجارت با رکود مواجه است و تعهدات ارزی هم مشکلاتی ایجاد کرده است. اینکه فرش ایرانی دیگر قابلیت صادرات ندارد بزرگ‌ترین و عامل همۀ مشکلاتی است که در حوزۀ تولید گلیم داریم».
وی با تاکید بر اینکه فروش ما در بازار داخلی اشباع شده و الان نیاز جدی به صادرات گلیم داریم، اظهار می‌کند: «نمایشگاه دموتکس آلمان که از معتبرترین نمایشگاههای بین‌المللی فرش و قالی در جهان به حساب می‌آید به‌خاطر تحریم‌ها هشت سال است که به ایران غرفه نمی‌دهد. کشورهایی مثل هند و پاکستان اما در این رویدادها حضور جدی دارند و نتیجه هم گرفته‌اند ولی جای ایران خالی است»
رفع تحریم‌ها و نجات گلیم
روح‌الامینی در پاسخ به این پرسش که در چنین وضعیتی اولویت را در زمینۀ رفع چالش‌های حوزۀ تولید و تجارت گلیم چه می‌دانید؟ می‌گوید: «برگزاری پاویون‌های (نمایشگاهی) فرش ایرانی در کشورهای حوزۀ خلیج‌فارس و کشورهای اروپایی و رفع تحریم‌ها».
وی اضافه می‌کند: «وقتی تحریم رفع شود تاجران مثل گذشته به سمت ایران سرازیر می‌شوند و ثبت سفارش انجام می‌دهند. تولیدکنندگان هم قیمت‌ها را بالا می‌برند و برای بافنده انگیزه‌ای می‌شود که به بافندگی برگردد».
وی در پاسخ به این پرسش که با همۀ این احوالات، آیندۀ گلیم شیریکی‌پیچ را چطور می‌بینید؟ تصریح می‌کند: «اگر شرایط فعلی ادامه پیدا کند تا سه، چهار سال دیگر بافنده‌ای نخواهیم داشت؛ نه فقط در سیرجان که در کل ایران!».
روح‌الامینی در پاسخ به این پرسش که خودتان دلگرم هستید که تولید گلیم را ادامه دهید؟ اظهار می‌کند: «ما این کار را دوست داریم. قصد سرمایه‌گذاری جدید هم در حوزۀ گلیم داریم. الان نگاه‌های خوبی در سیرجان نسبت به گلیم وجود دارد اما برای اینکه رونق برگردد تحریم‌ها باید تمام شود. اگر تحریم‌ها پایدار بماند تا سه، چهار سال دیگر از گلیم و بافندۀ گلیم خبری نخواهد بود».
کاهش محسوس جمعیت بافندگان
حمید محمودی ـ یکی دیگر از تولیدکنندگان گلیم سیرجان است که با شرکت تعاونی فرش دستباف فیروزه سمنگان از سال 1370 خورشیدی در حوزۀ تولید گلیم فعالیت دارد و پنج سالی می‌شود که تولید فرش هم در استان انجام می‌دهند.
او در گفت‌وگو با فردای‌کرمان با بیان اینکه حدود 1200 بافنده را در سیرجان و اطراف سیرجان مشغول به کار کرده‌ایم، می‌گوید: «کمبود بافنده هم در زمینۀ فرش و هم گلیم اتفاق افتاده ولی چون تعداد بافندگان گلیم در چند دهۀ گذشته خیلی زیاد بود این کاهش بافنده بیشتر محسوس است».
وی می‌افزاید: «یک زمانی گلیم محصولی صادراتی بود و در روستاهای سیرجان خانه‌ای نبود که دار گلیم‌بافی نباشد اما در حال حاضر از جمعیتی که در دهه‌های 70 و 80 گلیم می‌بافتند شاید 10 تا 20 درصد آن باقی مانده باشد».
وی با بیان اینکه کمبود بافنده دلایل متعددی دارد، توضیح می‌دهد: «دلیل اصلی این است که مبلغی که بافنده به‌عنوان اجرت گلیم‌بافی دریافت می‌کند پایین است. در دهه‌های گذشته شاید یک بافنده با دستمزد بافت یک گلیم شش متری می‌توانست مثلا یک جهیزیۀ کامل برای دخترش خرید کند. زمانی که صادرات رونق داشت ارزش اجرت گلیم نسبت به سکه و دلار و ... خیلی بالاتر بود چون بازار صادراتی بود اما به دلیل تحریم‌ها صادرات کاهش پیدا کرد و به دنبال آن دستمزد بافندگان نیز کم شد. ما یک زمانی گلیم شش متری که بافته می‌شد یک سکه به هر بافنده هدیه می‌دادیم اما الان اجرت هر سه بافندۀ همان گلیم شش متری کمتر از سکه است».
وی خاطرنشان می‌کند: «بالا رفتن تورم، عدم افزایش دستمزدها به نسبت نرخ تورم و از دست رفتن بازارهای صادراتی باعث شده که تمایل به بافندگی بسیار کم بشود».
20 سال کم‌رمقی
محمودی در پاسخ به این پرسش که آیا در این سه دهه‌ای که در حوزۀ تولید گلیم فعال هستید هیچ دورانی بوده که شرایطی مشابه الان را تجربه کرده باشید یا وضع فعلی بی‌سابقه است؟ می‌گوید: «مشکلات تولید فرش از سال‌های 82 به بعد که تحریم‌ها شروع و صادرات کاهش پیدا کرد آغاز شد و تاجرانی که سفارش‌های زیادی داشتند به سمت کشورهای دیگر رفتند».
وی می‌افزاید: «در دهه‌های قبل این وضعیت را کمتر داشتیم». وی اضافه می‌کند: «فرش ایران همیشه خواهان و مشتری خود را داشته ولی در دو دهۀ اخیر خیلی ضعیف شده است».
ثبت‌جهانی بدون بازارهای جهانی
این تولیدکنندۀ فرش و گلیم در پاسخ به این پرسش که آیا ثبت‌جهانی گلیم نتوانست به رشد تولید آن کمک کند؟ اظهار می‌کند: «ثبت جهانی خیلی تاثیرگذار بود و بسیاری از کسانی که این دستبافته را در کشور و حتی استان کرمان کمتر می‌شناختند با آن آشنا شدند».
وی توضیح می‌دهد: «ولی در ادامۀ ثبت‌جهانی لازم بود که در بازارهای بین‌المللی حضور پررنگی داشته باشیم. مثلا در همۀ نمایشگاههای خارج از کشور شرکت کنیم. به دلیل هزینه‌های بالای شرکت در این نمایشگاه‌ها اما فعالان گلیم کمتر توانستند در این رویدادها حضور پیدا کنند در حالی که ضرورت دارد وقتی کالایی جهانی شد در بازارهای جهانی حضور پررنگی داشته باشد. گلیم این وضعیت را نداشت و جهانی شدن نتوانست بر روی قیمت آن تاثیر بگذارد».
وی با بیان اینکه ثبت جهانی بر بازار داخلی کشور تاثیرگذار بود، ادامه می‌دهد: «ولی وضعیت به گونه‌ای نشد که شخصی که گلیم را می‌بافد بتواند درآمد خوبی کسب و دیگران را هم تشویق کند به این سمت بیایند. اصلا این‌طور نیست».
محمودی سپس اظهار می‌کند: «ما در بسیاری از مناطق محروم استان تا 2.5 برابر اجرت دیگر همکاران به بافندگان پرداخت می‌کنیم. در واقع، بیشتر منافع را به سمت بافنده هدایت کردیم تا دلگرم باشند ولی همچنان مبلغ قابل‌توجهی نیست که آن‌ها را دلگرم کند».
وی می‌افزاید: «یکی از مشکلات دیگری که در حال تلاش برای رفع آن هستیم نادیده گرفته شدن و بی‌هویتی بافنده است. وقتی فرشی را در یک فروشگاه می‌بینید، نام فردی که آن را بافته در کنارش نیست و بیشتر به اسم صاحب فروشگاه یا تولیدکننده معرفی می‌شود و بافنده گمنام می‌ماند».
وی ادامه می‌دهد: «ما برای تغییر این وضعیت، در مجموعه‌مان برای هر فرشی که بافته می‌شود شناسنامه داریم که اسم بافنده در آن درج شده است».
این تولیدکنندۀ گلیم سیرجان اضافه می‌کند: «سعی می‌کنیم بافنده را معرفی کنیم تا موجب دلگرمی شود و تا حدودی هم تاثیرگذار بوده است».
دست بالای رقبا
برخی از همکاران شما بر این باورند که اگر فکری برای بازارهای صادراتی نشود تا سه، چهار سال آینده دیگر کسی گلیم نمی‌بافد. این را یک پیش‌بینی بدبینانه می‌دانید یا از نظر شما هم این آیندۀ تاریک محتمل است؟
محمودی در پاسخ به این پرسش اظهار می‌کند: «جمعیت زیادی در داخل کشور هستند که می‌توانند فرش دستباف خرید کنند ولی متاسفانه به دلیل آگاهی کم و عدم تبلیغ فرش دستباف، بیشتر فرش ماشینی خرید می‌کنند. این آمار به قدری هست که اگر به سمت فرش دستباف بیایند نگرانی بابت بافنده نداشته باشیم».
وی توضیح می‌دهد: «در بازار جهانی اما مشکلات جدی داریم. متاسفانه از زمانی که هند و پاکستان و افغانستان وارد تولید فرش شدند قیمت فروش محصول کاهش پیدا کرده است. در هند نیرو هست که با یک وعدۀ غذایی (به‌عنوان دستمزد) کار می‌کند. ما نمی‌توانیم از لحاظ قیمت تمام‌شده با این کشورها رقابت کنیم. محصول ما درجه یک است ولی محصول دیگر کشورها این‌طور نیست».
وی ادامه می‌دهد: «اگر بگذاریم همین وضعیت ادامه پیدا کند و بعد از 20 سال مجدد بخواهیم صادرات انجام دهیم خیلی زود به نتیجه نخواهیم رسید و باید بازاریابی طولانی انجام دهیم».
محمودی در پاسخ به این پرسش که گفتید فرش ایران رقبایی در بازار جهانی پیدا کرده، دربارۀ گلیم شیریکی‌پیچ هم این وضعیت وجود دارد؟ اظهار می‌کند: «بسیاری از مشتریان ما حتی در کشورهای خلیج‌فارس که قبلا گلیم می‌خریدند دارند از کشورهای دیگر خرید می‌کنند و می‌گویند اگر با قیمت آن‌ها می‌فروشید ما می‌توانیم بخریم. برای ما اما به‌دلیل هزینۀ تمام‌شده چنین چیزی امکان‌پذیر نیست».
آیندۀ تاریک
این تولیدکنندۀ باسابقۀ فرش و گلیم در پاسخ به این پرسش که با این وضعیت، آیندۀ گلیم سیرجان را چطور می‌بینید؟ می‌گوید: «مجموعۀ ما در تلاش است که آیندۀ بهتری برای این صنعت بافندگی رقم بخورد و برای کارمان چشم‌انداز خوبی داریم ولی فکر می‌کنم همۀ فعالان صنعت فرش و گلیم باید این همت را داشته باشند که منافع کلی را در نظر بگیرند و حق و حقوق بافنده را کامل بپردازند و حتی شده از سود و درآمد خودشان کم کنند تا این صنعت حفظ می‌شود».
وی خاطرنشان می‌کند: «وضعیت فعلی اما اگر ادامه پیدا کند تا چهار، پنج سال آینده دیگر بافنده‌ای نخواهیم داشت و این صنعت از بین می‌رود». / الف
نظر خود را بنویسید