فردای‌کرمان ـ سیدمحمدعلی گلابزاده*: در کهنه کتاب‌های کرمان، به دنبال اطلاعاتی بودم و به سراغ «سالنامه فرهنگ کرمان» در سال‌های 1324 تا 1326رفتم که مرحوم سیدابوالقاسم پور‌حسینی ـ دوست و همدرس شادروان استاد باستانی پاریزی ـ آن را تهیه کرده بود. در میان معرفی چهره‌های برجستۀ ادبی و تاریخی و نکته‌های گوناگون فرهنگی، نگاهم به آگهی چاپخانۀ سعادت کرمان افتاد که در سال 1325 خورشیدی بیست و پنج ساله بوده، یعنی بیش از یکصد سال پیشینۀ تاریخی دارد و بیانی از دلبستگی بانی و بانیان آن به امور فرهنگی است، همان گروهی که تقریبا در همان سال‌ها، برای تکمیل زنجیرۀ سعادت «مدرسه سعادت» را نیز راه‌اندازی کردند که در سال 1380 به شماره 3709 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و بنای آن در میدان فابریک هنوز نقش‌آفرین فرهنگ و فرزانگی است.باری از حال و هوای اطلاعیۀ 80 سال پیش اولین چاپخانۀ کرمان «سعادت» و مقایسۀ آن با وضعیت کنونی فرهنگی، چنین بر می‌آید که تنها اهل عشق، دل در گرو امور فرهنگ می‌بندند و روزگار خود را در این راه صرف می‌کنند والاّ آدم‌های درست و حسابی! بازارِ پررونقِ رمز ارز و سکه و دلار را رها نمی‌کنند و شغلی را بر نمی‌گزینند که با کشکول، دنبال این و آن بدوی و اطلاعیه بدهی و... هیچ‌کس نگوید «صد مَنت به چند؟» کما اینکه در این اطلاعیه، درخواست چاپخانه را با عنوان‌هایی چون: اگر علاقمند هستید که مطبوعات شما به زیباترین وجه چاپ گردد، اگر... اگر... «به چاپخانه سعادت که مدت بیست و پنج سال مشغول خدمت به فرهنگ این استان می‌باشد مراجعه فرمائید» تنها تفاوت آن روز با امروز در این است که در دهۀ بیست، بازار نشر و چاپ و کتاب و نوشتن چندان پررونق و پرمشتری نبود، اما امروز تولید فرهنگی فراوان، اما جرات ورود به عرصۀ چاپ و نشر محدود است، زیرا وقتی می‌شنوی که کاغذ، بندی 60 هزار تومانِ همین چند سال پیش، در روزگار گل و بلبل، تا 30 برابر افزایش قیمت پیدا کرده و الزاما بهای کتاب نیز از همین بازار پیروی می‌کند و قیمت پشت جلد آن، چشم علاقمندان را خیره و گام‌هایشان را به عبور از کنار آن وا می‌دارد، آن وقت با خود می‌گویی، برای چه و برای که بنویسم و کار فرهنگی بکنم؟!
ظاهرا از اصل موضوع دور افتادیم. چاپخانۀ سعادت در سال 1301 شمسی به همت شادروان حاج زین‌الدین‌خان کرمانی تاسیس شد. یک دستگاه چاپ سُربی و یک دستگاه چاپ سنگی ـ که قبل از مشروطیت به وسیله مرحوم میرزا حسین تهرانی ـ تهیه شده بود، از جمله امکانات این چاپخانه به‌شمار می‌رفت.مدیر چاپخانه مرحوم حاج سیدمجید آقا فائقی ـ ادیب، عالم و صنعتگر مشهور ـ بود. او همچنین مسئولیت دستگاه چاپ سُربی را به عهده داشت. مدیریت چاپ سنگی نیز با مرحوم محمدکاظم یارمند و مکان چاپخانه، کنار مدرسه ابراهیمیه در خیابان گنجعلی‌خان بود. مرحوم یارمند، بعدها چاپخانۀ مستقلی در خیابان امام‌خمینی، بعد از میدان معروف به ژاندارمری راه انداخت و سال‌ها به عرضۀ خدمت فرهنگی پرداخت.چاپخانه سعادت، اگر چه بیش‌ترین تلاش را در جهت چاپ کتاب‌های مذهبی داشت با این همه در سایر موارد نیز، خدمات ارزشمندی عرضه می‌کرد و نقش عمده‌ای در چاپ و نشر روزنامه‌هایی داشت که رونق بخش بازار فرهنگ کرمان بودند، از جمله:
1 ـ نامۀ فرهنگ به مدیرت محمود درگاهی (دبستانی) از 1301 تا 1304 شمسی.
2 ـ بیداری به مدیریت سیدمحمد هاشمی از 1301 تا 1333 که تا سال 1325 در چاپخانه سعادت چاپ می‌شد و پس از آن مرحوم سید محمدرضا هاشمی برادر ایشان آن را منتشر می‌نمود.
3 ـ ندای کرمان به مدیریت دکتر عیسی وزیری که از 1304 تا مدت نامعلومی منتشر می‌شد.
4 ـ صدای کرمان به مدیریت میرزا عباس سعید که از 1305 تا 1332 به طور نامنظم منتشر می‌شد.
5 ـ آئینه جنوب به مدیریت جلال‌الدین حسینی رشتی از 1305 در چاپخانه توکل و بعدا تا 1316 در مطبعۀ سعادت چاپ می‌شد.
6 ـ ذکر حقایق به مدیریت حاج مهدی امین‌العلماء از 1306 تا 1310.
7 ـ آفتاب شرق به مدیریت محمدحسین مجد نوابی از 1313 تا 1314.
8 ـ اندیشه به مدیریت عبدالحسین ناصر سعید از 1328 که بعدا خود چاپخانه اندیشه را باز نمود.
9 ـ فاتح به مدیریت حسین فاتح از سال 1329 که او هم بعد از 28 مرداد 1323 ماشین آلات اسقاطی چاپخانه سعادت را خریداری و چاپخانه فاتح را باز کرد.
10 ـ نوای جنوب به مدیریت سید محمد فاطمی از 1330 تا 1332.
11 ـ آرمان کرمان به مدیریت مجید پاشا ابراهیمی از 1330 تا 1335.
12 ـ مجلۀ فرهنگ به مدیریت استاد فقید مرحوم حبیب یغمائی که یک شماره بیشتر منتشر نگردید.
از آنجا که دستگاه‌ها، فرسوده شده و هر روز مشکل تازه‌ای پیش می‌آوردند، لذا مدیریت چاپخانه در سال 1312 تصمیم به فروش آن‌ها گرفت و با این اقدام، یک دستگاه چاپ مدرن «هایدلبرگ» از آلمان خریداری کرد.
در سال 1323 مدیریت چاپخانه به مرحوم محمدحسین ابراهیمی واگذار گردید و دو سال بعد ـ همان‌گونه که پیش از این آمد ـ مرحوم یارمند از چاپخانه سعادت جدا شد و چاپخانه یارمند را راه‌اندازی کرد که بعدها پسرش منوچهر یارمند مدیریت آن را به عهده گرفت. از این تاریخ مرحوم سیدرحیم وکیل‌زاده مدیر و مرحوم ماشاءالله پوریان ناظر فنی چاپخانه شد تا آنکه در شورش 28 مرداد 1333 ماشین‌آلات و مطبوعات چاپخانه سعادت و یکی دو چاپخانه دیگر کرمان مثل بسیاری مؤسسات عام‌المنفعه دیگر طعمه حریق شده و از بین رفت.
بعد از مدتی، باز هم با همت دست‌اندکاران، چاپخانۀ سعادت با یک دستگاه ملخی هایدلبرگ کار خود را از سر گرفت لیکن بر اثر تغییر جوّ سیاسی از سال 1335 به بعد دیگر فعالیت‌های مطبوعاتی راکد شد و این مجموعه به چاپ کتب مذهبی پرداخت. مدیر موسسه جدید، مرحوم سید محمدرضا نواب رضوی چهرۀ سرشناس فرهنگی بود. ایشان تا سال 1350 با کمک و نظارت فنی آقای محمد اردلان چرخ چاپخانه را در گردش داشت و بعد از آن نیز همکاری علمی ایشان با چاپخانه ادامه یافت. در سال 1349 چاپخانه به محل وسیع‌تری مجاور خیابان باستانی پاریزی فعلی منتقل شد و به همت نوه موسس ماشین‌آلات متنوع‌تر و جدیدتری به آن افزوده گشت.
در سال 1351 آقای سیدحسن وکیل‌زاده که قبل از آن سال‌ها در چاپخانه روزنامه رسمی کشور ایران خدمت می‌کرد عهده‌دار مدیریت چاپخانه شد و آقای اردلان همچنان نظارت قسمت چاپ سُربی را عهده‌دار بود و کار در مقیاس وسیع‌تری ادامه یافت.
ای کاش خاطره تلاش‌ها و مجاهدت‌های کسانی که نخستین گام‌ها را در راه گسترش فرهنگ و روشنای اندیشه جامعه برداشتند، از یاد نبریم و به فراموشی نسپاریم، آن‌ها که سعادتخواه و سعادتمند و «سعادت» ساز بودند و دانه‌ای که یکصد سال پیش افشاندند، درختی تناور و سایه‌سار اهل فرهنگ و معرفت شده است.
نام ارباب خرد را پاس دار تا بماند نام نیکت برقرار
امید است مدیر کل محترم ارشاد اسلامی، با عنایت ویژه به این مهم، مشکلات و دشواری‌های کنونی این چاپخانه را بررسی و ضمن رفع آن‌ها، باز هم چراغ «سعادت» را برافروزد و این افتخار یکصد سال را به بوتۀ فراموشی نسپارد، زیرا به شهادت تاریخ و مستندات موجود، کرمان و کرمانی، از هزاران پیش تاکنون، همواره به بُعد فرهنگی و منش علمی و هنری خود بالیده است و مسئلۀ اخیر نیز یکی از آن موارد ارزشمند است.
*مدیر مرکز کرمان‌شناسی، پژوهشگر و نویسنده
نظر خود را بنویسید