فردایکرمان ـ اسما پورزنگیآبادی: صنایع دستی استان کرمان گنجینهای که میتوانست موتور محرک اقتصاد محلی باشد، امروز در سراشیبی سقوط و رکود افتاده است. صادرات کاهش یافته و بازار داخلی بیرمق است و دولت تنها به نظارۀ این بحران نشسته است.
این در حالی است که همین هنر و صنعت در برخی دیگر از کشورهای جهان میلیاردها دلار درآمدزایی دارد و جایگاهش بهعنوان ستون اقتصاد فرهنگی تثبیت شده است. در استان ما اما حدود 140 هزار فعال صنایعدستی در تنگنای اقتصادی گرفتار شدهاند بیآنکه از حمایتهای واقعی برخوردار باشند. این گنجینۀ فرهنگی و اقتصادی چنان مورد غفلت واقع شده که مرتضی شجاع ـ نایب رئیس هیات مدیره انجمن صنایعدستی اتاق بازرگانی کرمان و تولیدکنندۀ صنایعدستی به فردایکرمان میگوید که بزرگترین خواستۀ ما این شده که مقامات یک جلسه با هنرمندان و صنعتگران برگزار کنند و به حرفهای آنها گوش بدهند.
در حالی که بسیارانی در استان چشم امید به برنامههای سند ابتکاری استاندار یعنی «کرمان بر فراز» هستند فعالان صنایعدستی حتی یک جملۀ حمایتی در سخنرانیهای استاندار دربارۀ این حوزه نمیشنوند و نمیدانند آیا در این سند جایی و جایگاهی دارند یا نه؟
شجاع که دکترای مدیریت بازرگانی دارد، در گفتوگویی که در ادامه میخوانید، با ارائۀ گزارش مختصری از بازار صنایعدستی در جهان و برشمردن چالشهای صنایعدستی استان کرمان هشدار میدهد که با ادامۀ روند فعلی پیشبینی این است که حدود 35 درصد شاغلان صنایعدستی از این بازار خارج میشوند آن هم در شرایطی که بیش از 70 درصد فعالان این صنعت زنان و آمار بالایی از این زنان، سرپرست خانوار هستند.
متن کامل اظهارات این هنرمند و تولیدکنندۀ صنایعدستی و کارشناس بازرگانی را در ادامه میخوانید.
شجاع در گفتوگو با فردایکرمان با بیان اینکه صنایعدستی در دنیا بهعنوان یک صنعت بسیار درآمدزا محسوب میشود و کشورها درآمد زیادی از این محل حاصل میکنند، میگوید: «در کشور ما متاسفانه دیدگاه مسئولان نسبت به صنایعدستی این است که یک کار پارهوقت و خانگی است و قابلیت درآمدزایی بسیار پایینی دارد. در استان کرمان این دیدگاه را پر رنگتر میبینیم به این دلیل که کرمان یک استان معدنی است و بهراحتی و با زحمت بسیار کم از معادن درآمد کسب میکنیم ولی به این توجه نمیکنیم که معادن ما به ویژه معادن آهنی حداکثر تا چند دهۀ آینده رو به اتمام هستند و باید برای درآمدزایی در استان در آن زمان فکری بکنیم».
وی سپس به بازار بزرگ صنایعدستی در جهان اشاره میکند و توضیح میدهد: «در کل جهان در سال 2023 مجموع جیدیپی صنایعدستی در کشورها 800 میلیارد دلار بوده و پیشبینی این است که تا سال 2028 این عدد را به 1700 تا 1800 میلیارد دلار برسانند. جالب است بدانید که اولین تولیدکنندۀ صنایعدستی در جهان چین و دومین هند و ایران سومین تولیدکننده است. وقتی آمار ایران را با دیگر کشورها مقایسه میکنیم که درآمد ما از این محل کجای این 800 میلیارد دلار قرار دارد به عمق فاجعه پی میبریم».
وی میافزاید: «درآمد داخلی صنایعدستی ایران و جیدیپی در همان سال، براساس آمار خوشبینانۀ وزارت میراثفرهنگی چیزی بین 250 تا 300 میلیون دلار بوده است. این رقم «در مقایسه با جیدیپی صنایعدستی» نشان میدهد که ما چیزی کمتر از نیم هزارم درصد از صنایعدستی درآمد کسب کردیم».
شجاع ادامه میدهد: «آمار وقتی تاسفانگیز میشود که میبینیم ما سومین کشور تولیدکنندۀ صنایعدستی در جهان هستیم! اگر کشوری بودیم که این تنوع و حجم تولید را نداشتیم آمار و اعدادی که ارائه شد شاید قابل پذیرش بود ولی وقتی جایگاه سوم تولید صنایعدستی را در جهان داریم، درآمد نیمهزارم درصد چیزی جز فاجعه نیست».
وی سپس اظهار میکند: «کشور چین بالاترین تولید را دارد و چیزی بیش از 400 میلیارد دلار از سهم این مارکت متعلق به این کشور است در حالی که ما تقریبا در این مارکت هیچ جایگاهی نداریم با وجود اینکه سومین تولیدکننده هستیم».
بازار در قبضۀ چین
این هنرمند صنایعدستی با بیان اینکه جای تامل دارد که چرا وقتی توان تولید و تنوع تولید را داریم اما عایدی نداریم، توضیح میدهد: «بررسیای در اتاق بازرگانی و انجمن صنایعدستی داشتیم که کشورهای موفق چه کردهاند و چرا ما با وجود ظرفیت بالایی که در حوزۀ صنایعدستی داریم نتوانستهایم درآمدزایی کنیم؟ در جریان این بررسی، تجربۀ کشور چین را بررسی کردیم که بالاترین آمار را دارد و موفقترین کشور است و دریافتیم که بالغ بر 98 درصد محصولات هنری و صنایعدستی در کشور چین توسط خود دولت سفارش داده و خریداری میشود. شرکتی به اسم تلفیق هنر را دارند که مارکتینگ جهانی را انجام میدهد، سفارش میدهد، استانداردسازی میکند و کالا را بهصورت تضمینی از تولیدکننده و هنرمند میخرد و سپس آن را به بازار عرضه میکند. این، موفقترین نمونۀ مارکت در صنایعدستی است و نتیجه آن شده که تقریبا چیزی بیش از 50 درصد گردش مالی صنایعدستی در جهان متعلق به چین است».
وی بیان میکند: «عدد 400 میلیارد دلار درآمد چین از محل صنایعدستی وقتی جالبتر میشود که به یاد بیاوریم کشور ما در شرایط خوب چیزی بین 45 تا 50 میلیارد دلار صادرات نفتی دارد. یعنی چین 10 برابر حجم صادرات نفتی ما از محل عرضۀ صنایعدستی درآمد دارد و همین کافی است که به این باور برسیم چقدر در حوزۀ صنایعدستی کمکاری وجود دارد».
غفلت از ظرفیتی عظیم
شجاع در ادامه اظهار میکند: «در ایران وقتی آمارهای داخلی را کنار هم میگذاریم به فاجعۀ بزرگتری میرسیم. استان کرمان با وجود بیش از 70 هزار نفر صنعتگر بالاترین آمار شاغلان در این حوزه را در کشور دارد. اگر به این 70 هزار نفر، آمار 65 هزار نفری که در حوزۀ بافت فرش مشغولند را اضافه کنیم مشخص میشود که در مجموع بیش از 135 هزار نفر در استان در حوزۀ صنایعدستی اشتغال دارند».
وی میافزاید: «برای اینکه ظرفیت و توانمندی استان در این حوزه بهتر درک شود این رقم را با آمار شاغلان در هرکدام از صنایع بزرگ استان مقایسه میکنم؛ در مس سرچشمه که بزرگترین مجتمع صنعتی استان است حدود 14، 15 هزار نفر بهصورت مستقیم یا پیمانکاری مشغوند در حالی که بیش از 10 برابر این نیروی انسانی در حوزۀ صنایعدستی مشغولند».
وی اضافه میکند: «ضمن اینکه کرمان اولین تولیدکنندۀ وزنی و تنوعی در کشور است. اما در گردش مالی صنایعدستی جزو آمارهای پایین هستیم و این وضعیت چیزی جز فاجعه را نشان نمیدهد».
نبود آمار دقیق و جامع
نایب رئیس هیات مدیره انجمن صنایعدستی کرمان در پاسخ به پرسشی مبنی بر ارائۀ آمار دقیقی از میزان گردش مالی و درآمدزایی صنایعدستی در استان کرمان میگوید: «متاسفانه در استان کرمان آمار جامع و دقیقی وجود ندارد».
وی توضیح میدهد: «اگر میزان تولید را بر اساس نفر ـ ساعت حساب کنیم و فرض کنیم 70 هزار نفر بهصورت پارهوقت مشغول باشند در اینصورت 35 هزار نفر ـ ساعت در تولید صنایعدستی فعالند. با لحاظ کمترین میزان حقوق که 10 میلیون تومان است، رقمی به دست میآید. این رقم را میتوان از علم اقتصاد استخراج کرد ولی دقیق نیست و نیاز به پالایش دارد».
وی خاطرنشان میکند: «همین که آمار دقیقی از گردش مالی صنایعدستی در استان کرمان نداریم جای سوال و تامل دارد».
وی اضافه میکند: «ما هم در اتاق بازرگانی قادر نیستیم این آمار را استخراج کنیم چرا که این، پروژهای فراسازمانی است. پیش از این، با فرمانداران این موضوع را در میان گذاشتم که سهم جیدیپی صنایعدستی از هر شهرستان را اعلام کنند که متوجه شدیم چنین رقمی مشخص نیست. وقتی این رقم مربوط به شهرستانها مشخص نباشد در استان هم نمیتوان آن را معلوم کرد اما با توجه به تعداد فعالان این حوزه به نظر میرسد عدد قابلتوجهی باشد».
عدمحمایت دولت
نایب رئیس هیات مدیره انجمن صنایعدستی اتاق بازرگانی کرمان سپس اظهار میکند: «تجربۀ کشورهای موفق را که بررسی کردیم دریافتیم مهمترین و اثرگذارترین عاملی که باعث موفقیت کشورها در حوزۀ صنایعدستی شده «حمایتهای دولتی» بوده است. این در حالی است که در صنایعدستی استان کرمان کمترین حمایت و توجه را از بخش دولتی داریم».
وی میافزاید: «حدود شش ماه از سال گذشته و در هیچکدام از سخنرانیهای استاندار محترم چیزی از صنایعدستی نمیشنویم و در این زمینه هیچ برنامهای و چشماندازی را تاکنون ارائه نکردهاند با وجود اینکه ایشان در همۀ زمینهها بسیار فعالند. ظاهرا فراموش کردهاند که در چرخۀ اقتصادی و اشتغال استان چیزی به اسم صنایعدستی هم وجود دارد و این گلایه از سوی صنعتگران و هنرمندان صنایعدستی وجود دارد».
شجاع اظهار میکند: «نمیدانیم در چشمانداز و سند «کرمان بر فراز» که استاندار محترم دنبال میکنند صنایعدستی جایگاهی دارد یا خیر؟ اگر دارد چه جایگاهی برای آن تعریف شده است؟».
وی ادامه میدهد: «از سوی مدیرکل محترم میراثفرهنگی، گردشگری و صنایعدستی استان و معاونت صنایعدستی هم برنامۀ مدونی نمیبینیم. در این مدت هیچ جلسۀ مشترکی نه استاندار و نه مدیرکل با صنعتگران بخش خصوصی برگزار نکردند تا به مشکلات و مسائل این قشر رسیدگی شود».
رکود سنگین در بازار
وی در ادامۀ این گفتوگو با اشاره به تشدید چالشهای صنعتگران و هنرمندان صنایعدستی پس از جنگ 12 روزۀ اسرائیل علیه ایران اظهار میکند: «بعد از جنگ متاسفانه شاهدیم که تقریبا گردشگر خارجی از مارکت صنایعدستی حذف شده است».
وی به وضع صادرات اشاره کرده و توضیح میدهد: «برای صادرات صنایعدستی دو روش وجود دارد. یکی صادرات عادی از محل گمرکات است. به دلایل متعدد، صادرات صنایعدستی از گمرکات استان کرمان صفر است. صادرات کالاهای تولیدی کرمان از گمرکات تهران و شیراز و یا گمرک شهیدرجایی انجام میشود و همین موضوع جای تامل دارد».
وی با بیان اینکه روش دیگر صادرات چمدانی است، ادامه میدهد: «حجم قابلتوجهی بین 15 تا 20 درصد مارکت صادرات خارجی ما از این طریق انجام میشود که این صادرات هم متاسفانه کاملا حذف شده است».
شجاع میافزاید: «پیش از این، گردشگر داخلی داشتیم که اقبال خیلی زیادی به خرید صنایعدستی هر منطقه داشت. به دلیل شرایط اقتصادی بعد از جنگ بین 70 تا 80 درصد (درآمد صنایعدستی از این محل) کاهش پیدا کرده است».
وی میگوید: «بنابراین، حدود 140 هزار نفر شاغل و فعال صنایعدستی در سراسر استان کرمان با انبوهی از مشکلات مواجهند در حالی که گردشگر خارجی نداریم، خرید گردشگران داخلی بسیار کم شده، صادرات چندانی صورت نمیگیرد و حمایت دولت هم وجود ندارد».
تعطیلی کارگاهها و بیکاری
این شرایط که گردشگر خارجی نداریم، بهدلیل تنگناهای اقتصادی توان خرید مشتری داخلی نیز کم شده و صادرات هم افت پیدا کرده است، چه نمودهایی در حوزۀ صنایعدستی استان دارد؟ آیا تعطیلی کارگاهها رقم خورده؟ خروج نیروی انسانی اتفاق افتاده؟ ممکن است تصویر ملموسی از رکود در بازار صنایعدستی استان را ارائه کنید؟ نایب رئیس هیات مدیرۀ انجمن صنایعدستی کرمان در پاسخ به این پرسش میگوید: «کارگاههای صنایعدستی یا انفرادی یا گروهی هستند. شاهدیم که کارگاههای گروهی دارند پروانۀ خود را به کارگاه انفرادی تبدیل میکنند. حجم تولید را کاهش داده و زیرساختها را کوچک کردهاند».
وی میافزاید: «شاخص مدیران خرید (شامخ) در شش ماه نخست امسال بسیار پایین آمده است. تولیدکنندگان، مواد اولیه را در حداقل میزان و صرفا برای تولید کوتاهمدت خریداری میکنند و دپو ندارند چون تصویر روشنی از آیندۀ فروش کالای خود ندارند».
وی با بیان اینکه تقریبا کمتر از 10 درصد شاغلان صنایعدستی بیمۀ دولتی دارند، ادامه میدهد: «دربارۀ 90 درصد باقیمانده، تعدیل نیروی انسانی در حال انجام است و خدماتی که به آنها ارائه میشده در حال کاهش است مثلا بیمه که خویشفرما بوده را دیگر پرداخت نمیکنند».
شجاع اظهار میکند: «فروشگاههای خصوصی عرضۀ صنایعدستی در حال تعطیلی و کوچک شدن هستند. کسانی که ماندهاند ترجیح میدهند به فروش مجازی بپردازند که کمهزینه است تا بتوانند شرایط را مقداری مدیریت کنند».
وی بیان میکند: «در چند سال اخیر شاهد افزایش حتی یک متر در فضای فروشگاهی صنایعدستی در شهر کرمان و استان نبودیم. در فضای کارگاهی متمرکز هم همین وضعیت را داریم و متولی دولتی به این موضوع توجهی ندارد».
این هنرمند صنایعدستی میافزاید: «با اینکه در شهریورماه سال گذشته مجوز ایجاد شهرک متمرکز صنایعدستی را از معاونت محترم عمرانی استانداری گرفتیم و 32 نهاد آن را تایید کردند تاکنون مغفول مانده است. ایجاد چنین شهرکی باعث میشود بخشی از زنجیرۀ تامین و تولید کالا متمرکز شده و هزینهها تقلیل یابد».
وی هشدار میدهد: «در مرکز پژوهشهای انجمن پیشبینی این است که با ادامۀ این روند بین 30 تا 35 درصد شاغلان صنایعدستی از این بازار خارج میشوند که رقم بزرگی است آن هم در شرایطی که چالش اصلی استان اشتغال است».
تشدید بیکاری زنان
به نظر میرسد درصد بالایی از شاغلان در رشتههای صنایعدستی در استان زنان هستند و این وضعیت یعنی بیکاری زنان تشدید میشود؛ این را تایید میکنید؟ نایب رئیس هیات مدیرۀ انجمن صنایعدستی کرمان در پاسخ به این پرسش فردایکرمان میگوید: «تقریبا بیش از 70 درصد شاغلان در این صنعت زنان هستند. از طرفی حجم بالایی از این 70 درصد، سرپرست خانوار هستند و بسیار حائز اهمیت است که این قشر از این چرخۀ اقتصادی خارج نشوند».
وی میافزاید: «برای این بانوان پیدا کردن شغل جدید تقریبا غیرممکن است. آقایان شاید بعد از خروج از بازار تولید صنایعدستی به کارهای یدی بپردازند ولی زنان نمیتوانند. بماند که در شان هنرمند هم نیست از کار هنری به کار یدی و خدماتی سوق داده شود».
شجاع اظهار میکند: «به نظر من اشتغال زنان سرپرست خانوار در حوزۀ صنایعدستی باید خط قرمز استان باشد و اجازه داده نشود که این مشاغل از دست برود و این افراد بیکار شوند».
رویدادهای موقتی
طی هفتههای اخیر، برگزاری رویدادهای فرهنگی و گردشگری مورد توجه قرار گرفته است. در روزهای پیشرو جشنوارۀ پستهخورون روستای ساقی انار و جشنوارۀ تابستانۀ گردشگری را در شهر کرمان داریم. یکی از بخشهای همیشگی چنین رویدادهایی، برگزاری نمایشگاههای صنایعدستی است. آیا این اقدامات میتواند به کاهش رکود در بازار کمک کند؟
این فعال اقتصادی در پاسخ به این پرسش فردایکرمان میگوید: «از دو منظر به این رویدادها میپردازم؛ یکی اینکه اگر بخواهیم فرهنگ غنی خود را در گوشۀ خیابان به نمایش بگذاریم زیبنده نیست. تاکید ما این است که در فضایی فاخر کارهای هنری ارائه شود».
وی میافزاید: «در جریان این رویدادها و برنامههای مشابه، صنعتگر چند روزی فرصت پیدا میکند کالای خود را عرضه کند و درآمدی هم به دست میآورد و رویداد تمام میشود تا یک سال بعد. در این مدت آیا صنعتگر هزینه ندارد؟ این رقم فروش چند روزه چقدر از نیازهای زندگی او را تامین میکند؟ وقتی فروش دائمی نباشد چه کسی میتواند با فروش یک هفتهای زندگی خود را تامین کند؟».
وی ادامه میدهد: «ما در انجمن بهدلیل عدم رعایت شانیت صنایعدستی با چنین رویدادهایی مخالفیم ضمن اینکه عرض کردم از لحاظ اقتصادی هم اتفاق خاصی نمیافتد و باری از دوش صنعتگر برداشته نمیشود».
شجاع به نکتۀ دیگری نیز در این خصوص اشاره میکند: «اگر پای درددل هنرمندان و صنعتگران بنشینید میبینید که احساسشان این است که به آنها به دید زینتالمجالس نگاه میشود و همین دلخورشان میکند اما بهخاطر شرایط اقتصادی مجبورند در این مراسمها و رویدادها شرکت کنند».
عملکرد معاون صنایعدستی
پس از انتصاب معاون جدید صنایعدستی استان کرمان، انتقاداتی مطرح شد مبنی بر اینکه معاون فعلی تخصص در این حوزه ندارد. تمایل دارید در این خصوص نظرتان را ارائه کنید؟
این تولیدکنندۀ صنایعدستی در پاسخ به این پرسش فردایکرمان اظهار میکند: «لطمۀ بزرگ به صنایعدستی از آنجا شروع شد که تولیگری صنایعدستی از نهاد ریاستجمهوری جدا و به سازمان میراثفرهنگی و وزارتخانۀ فعلی سپرده شد. در واقع، صنایعدستی به نهادی سپرده شد که با انبوهی وظایف و مسئولیتها در حوزههای میراثفرهنگی و گردشگری مواجه است».
وی میافزاید: «در خصوص عملکرد معاونت جدید ترجیح میدهم صحبت نکنم چون مدت زیادی نیست که مسئولیت را گرفتهاند و هنوز زمان مناسبی برای ارزیابی کارنامهشان نیست ولی فکر میکنم وقتی کسی از بدنۀ معاونت به این مسئولیت منصوب شود با مشکلات بهتر آشناست».
وی ادامه میدهد: «یکی از مشکلات بزرگ ما این است که در دو سال گذشته با تعدد تغییر معاون صنایعدستی استان مواجهیم و این وسط صنعتگر انگار گوشت قربانی ملاحظات مدیریتی مدیران ارشد بوده است».
نگاه تخصصی به صنایعدستی
گفتید استاندار در گفتمانی که دنبال میکند به صنایعدستی توجه نکرده است در حالی که هنرمندان با مشکلات متعددی مواجهند. اگر قرار باشد یک خواستۀ مهم را از دولت طلب کنید، چیست؟
نایب رئیس انجمن صنایعدستی استان کرمان در پاسخ به این سوال میگوید: «اولین خواستۀ ما از تمام متولیان دولتی این است که بپذیرند صنایعدستی یک صنعت است و به دید صنعت به این حوزه بپردازند. در این صورت سیاستگذاریها هم تغییر میکند».
وی ادامه میدهد: «موضوع دوم اینکه همه بپذیرند این صنعت متخصص خود را دارد. یکی از بزرگترین مشکلات ما این است که افرادی تصمیمگیرنده و نظردهنده هستند که متخصص نیستند. بارها شاهد بودهایم در حوزۀ اقتصاد صنایعدستی کسانی تصمیمساز و تصمیمگیر بودهاند که اقتصاددان نبودهاند در حالی که فروش کالای صنایعدستی نیاز به تخصص اقتصادی دارد و همه نمیتوانند دربارۀ آن صاحبنظر باشند و ایدهپردازی کنند».
وی با تاکید بر اینکه تخصصمحوری باعث حل بسیاری از مسائل میشود، میافزاید: «باید این تفکر را کنار بگذاریم که صنایعدستی یک کار خانگی پارهوقت و بدون درآمد است در حالی که در دنیا درآمدزایی بسیار بالایی دارد و صنعت موفقی است. اگر ما در کرمان، در حالی که کالا و صنعتگر داریم ولی نتوانستهایم از این ظرفیت استفاده کنیم مشکل از ماست».
وی اظهار میکند: «همواره این خواسته را با مقامات مطرح کردهام که صنایعدستی را صنعت ببینند. همین یک تغییر رویکرد میتواند تحولات شگرفی را رقم بزند».
بیرغبتی بخش خصوصی
اتاق بازرگانی بازوی مشورتی دولت است و میتواند دغدغهها و مسائل صنایعدستی را در سطح کلان در استان پیگیری و مطرح کند اما میبینیم اتاق کرمان هم در این حوزه تقریبا ساکت است. این انتقاد را میپذیرید؟
شجاع اینطور پاسخ میدهد: «شما زمانی راغب میشوید فعالیتی را انجام دهید که رغبتی در مقام بالادستی که قدرت تصمیمگیری و مالی دارد ببینید. وقتی این رغبت را شاهد نیستید دلسرد میشوید. متاسفانه این دلسردی الان وجود دارد».
وی میافزاید: «این انتقاد شما را میپذیرم که ما باید مقاومتر باشیم و دلسرد نباشیم اما به هر حال، عملکرد اتاق آیینهای از تمام برخوردهایی است که با صنعتگر ما شده است. انجمن یک تشکل حقوقی و نمایندۀ تکتک اعضاست. وقتی تکتک افراد دیده نمیشوند تشکل هم دیده نمیشود».
این هنرمند صنایعدستی اظهار میکند: «بزرگترین خواستۀ انجمن با چند هزار نفر عضو متاسفانه تاکنون این بوده که یک جلسه برای صنعتگر بگذارند که حرف آنها را بشنوند. همین را هم پاسخ ندادند».
وی با بیان اینکه بهعنوان نمایندۀ این افراد تقاضا دارم مسئولان در دیدگاه فعلی نسبت به صنایعدستی تجدیدنظر کنند، یادآور میشود: «یک اشتغال پایدار در صنایعدستی را با حدود 400 میلیون تومان سرمایهگذاری میتوان ایجاد کرد در حالی که این رقم در صنعت چیزی بالغ بر چهار میلیارد تومان است. از طرفی، در کشور مشکل حاملهای انرژی را داریم. صنایعدستی انرژیبر نیست. مشکل آب داریم. صنایعدستی آببر نیست. صنایعدستی آلایندگی محیطزیستی ندارد. صنایعدستی نیازمند فناوری و تکنولوژی و ماشینآلات خارجی هم نیست. هنری است که سینه به سینه منتقل شده و اکنون بهترین سفیر برای فرهنگ هر منطقه محسوب میشود. علاوه بر اینکه ظرفیت بالایی در تولید اشتغال و درآمدزایی دارد، از لحاظ اجتماعی و فرهنگی هم طیف گستردهای از مزایا را دارد و این حجم بیتوجهی مسئولان نسبت به این ظرفیت جای تامل دارد». / الف
نظر خود را بنویسید