فردای کرمان ـ گروه فرهنگ و هنر: نیمه‌ی مهرماه هرسال، ایرانیان علاقه‌مند به گذشته و سنت‌های باستانی خود تلاش می‌کنند در چنین ایامی از طریق مشارکت در برگزاری این آیین یا تحقیق در باره‌ی آن، این آیین را گرامی بدارند.
پنجشنبه‌ی گذشته هفدهم مهرماه در مراسمی که به نام شب شعر مهرگان در تالار فرهنگ و هنر برگزار شد و فرصتی فراهم شد تا تعدادی از شاعران گرانقدر کشورمان شعرخوانی کنند، در قسمتی از برنامه‌ی شعرخوانی دکتر محبوبه مهدی‌پور پژوهشگر و مدرس زبان‌های باستان در باره‌ی آیین مهرگان و جایگاه آن در فرهنگ باستانی ایران سخنرانی کرد.
متنی که در ادامه می‌خوانید خلاصه‌ای از این سخنرانی است که توسط دکتر مهدی‌پور تنظیم و در اختیار فردای کرمان قرار گرفته است.
مهرگان در ایران باستان از اهمیت برجسته‌ای برخوردار بوده و پس از جشن نوروز دومین جشن مهم سال بود.
ایرانیان باستان از دیرباز برای هر رویدادی جشنی برپا می‌کردند که بسیاری از این جشن‌ها در اصل جشن‌های شبانی و دهقانی بوده و اساس زندگی مردمان بر پایه این جشن‌ها استوار بوده است که به گونه‌ای نوعی پرستش و نیایش و شکرگزاری می‌باشد. خود واژه جشن از واژه اوستایی _yasna به معنی "پرستش و نیایش" گرفته شده که مشتق از ریشه اوستایی _yaz "ستایش کردن" می‌باشد.
نمونه جشن‌هایی که در ایران باستان برگزار می‌گردید، می‌توان به گهنبار/گاهنبار یا جشن‌های هفت گانه اشاره کرد که در طول سال و به صورت نامنظم برگزار می‌شدند و به اهورامزدا و امشاسپندان و هفت آفریده آنها (آسمان، زمین، آب، گیاه، انسان، حیوان و آتش) اختصاص داشتند.
به سبب علاقمندی ایرانیان باستان به برگزاری آیین‌های گروهی، همه جماعات زردشتی (چه توانگر چه تهیدست) این جشن‌ها را برگزار می‌کردند. آنها نخست در آیین‌های عبادی آن روز حضور می یافتند و سپس سپس در اجتماعاتی نشاط انگیز گرد هم می‌آمدند. علاوه بر گاهنبار، جشن‌های ماهیانه هم برگزار می‌گردید.
طبق تقویم زردشتی ـ اوستایی که از زمان هخامنشیان شکل گرفت، هر ماه سی روز تمام و هر سال دوازده ماه داشت. هر یک از سی روز ماه سال و دوازده ماه سال به نام یک ایزد اختصاص داشت. هر گاه نام روز و ماه یکی میشد، آن روز را جشن می‌گرفتند. شانزدهمین روز از هر ماه به ایزد مهر/ میترا تعلق داشت. بنابراین روز مهر از ماه مهر یعنی شانزدهمین روز از ماه مهر جشنی برپا می‌کردند که "مهرگان" یا "جشن مهر ایزد" نام داشت.
نام مهرگان از ایزد مهر یا میترا که از بزرگترین ایزدان هندوایرانی است گرفته شده است. در آثار کهن سنسکریت به ویژه در وداها این ایزد در کنار ایزدان بزرگ هندی به عنوان ایزد "عهد و پیمان" و "دوستی" آمده است. بنابراین مهرگان جشن پیش‌زرتشتی است اما در زمان گاهشماری در دوران هخامنشیان رواج پیدا کرد.
در اوستا سرودی زیبا و بلند به وی منسوب است به نام "مهر یشت" که با توجه به مهر یشت ایزد مهر، خورشید نیست. خورشید خود ایزدی جداگانه با نام و ویژگی‌های جداگانه می‌باشد و روز یازدهم هر ماه به نام ایزد خورشید تخصیص یافته. مهر تجسمی از نور و روشنایی خورشید است. مهر بخشنده ثروت، دلیر و جنگاور است، مهر خدای عهد و پیمان و راستی و دشمن دروغگویان و پیمان شکنان است.
با توجه به این‌که ایزد مهر ایزد جنگاور است، پس در میان سپاهیان و جنگاوران بسیار مورد توجه بوده و در دوران هخامنشیان در زمان اردشیر دوم (قرن چهارم پ.م) آیین مهر به وسیله جنگاوران در سراسر آسیای صغیر و بعدا در اروپا انتشار پیدا کرد. به‌طوری‌که مهر به نام "میتراس" در قرن اول و دوم میلادی یکی از بزرگترین آیین‌های دینی روم شد و به صورت بزرگترین رقیب دین مسیحیت درآمد و بسیاری از اصول و آداب مهری در دین مسیحیت پذیرفته شد به طوری که روز ولادت میترا (جشن مهرگان در روم) بعدها به نام روز تولد عیسای مسیح معرفی گشت.
زمان دقیق و حتی تقریبی درباره‌ی پیدایش زمان مهرگان دردست نیست. همانگونه که در باب پیدایش نوروز زمان دقیق یا تقریبی در دست نداریم. پیدایش چنین جشن‌هایی اغلب مربوط به دوره‌های پیش زردشتی است که جنبه‌ی اساطیری دارند؛ چنانچه نوروز مربوط به دوران پادشاهی جمشید، سده مربوط به دوران هوشنگ و تیرگان مربوط است به دوران پادشاهی منوچهر. از جنبه اساطیری مهرگان منسوب به فریدون است؛ در این روز یعنی روز مهر از ماه مهر فریدون بر ضحاک پیروز گردید و آن را در دماوند کوه به بند کشید مردمان شش روز جشن برپاکردند که آغازش روز مهر از ماه مهر- شانزدهم مهرماه- مهرگان عامه یا مهرگان کوچک و انجامش رام روز، یعنی بیست و یکم ماه مهر، مهرگان خاصه یا مهرگان بزرگ نام دارد. (بیرونی : التفهیم و آثارالباقیه)
تفاوت تقویم زردشتی ـ اوستایی و تقویم امروزی
امروزه زردشتیان مهرگان را مطابق تقویم قدیم زردشتی ـ اوستایی برگزار می‌کنند که در حال حاضر این تاریخ دهم مهرماه مطابق با تقویم اصلاحی است.
در تقویم زردشتی ـ اوستایی سال ۳۶۵ روز و کسری حدود ۶ ساعت داشت. هر سال اوستایی به ۱۲ ماه و هر ماه به ۳۰ روز بخش میشد. ۵ روز آخر را پس از سی‌ام اسفند، "خمسه مسترقه" یا "پنجه دزدیده" می‌نامیدند. هر ۴ سال این کسری ۶ ساعته را یک روز حساب کرده و بعد از پنجه به نام اَوَرداد "روز اضافی" می‌آوردند، زمانی بر آن شدند تا تقویم را اصلاح کنند و تکلیف پنجه دزدیده یا پنج روز اضافی را روشن کنند. پس ۶ ماه اول سال را ۳۱ روز، ۶ ماه دوم سال را تا اسفند ۳۰ روز و ماه اسفند را ۲۹ روزه حساب کردند و هر ۴ سال یکبار هم اسفند را ۳۰ روزه شماره کردند. به همین جهت از تقویم اوستایی قدیم جای مهرگان ۶ روز تغییر پیدا کرد.
اما امروزه زردشتیان به همان روش قدیم عمل می‌کنند و چون هر ماه آنها ۳۰ روز است پس هنگامی مطابق تقویم جدید در کشور مهرگان در روز ۱۶ مهر برگزار می‌شود این روز در تقویم زردشتی ـ اوستایی برابر با باد روز است که ۲۲ مهر می‌باشد.
همانگونه که نوروز آغاز بهار و رستاخیز طبیعت است، مهر آغاز پاییز و مرگ طبیعت می‌باشد. دسته‌ای از ایرانیان مهرگان را دلیل بر پایان جهان می‌دانند به این دلیل که در این روز هر چیز که دارای رشد و نمو باشد، در این روز به منتهای رشد خود می‌رسد و مواد رشد و نمو از او قطع می‌شود به همین جهت مهرگان را "میرگان" نیز می‌نامند .
تمامی دو ماه فروردین و مهر به مناسبت دو جشن بزرگ نوروز و مهرگان، جشن برپا بوده که به شش قسمت پنج روزه تقسیم میشد که هر پنجه مخصوص طبقه خاصی از مردمان بوده است.
بارزترین آداب و رسوم مشترک نوروز و مهرگان
۱. بارعام شاهان: نمایندگان ملل و مردمان به نزد شاه بارعام می‌یافتند و هدایا به شاه تقدیم می‌کردند. وصول مالیات در این ایام صورت می‌گرفت.
۲. مراسم آفرین خوانی: هر روز دعا و آهنگ خاص و ویژه خود را داشته مانند مهرگانی، مهرگان خردک و بزرگ که متاسفانه تنها اسامی باقی مانده است.
۳.گسترش خوان یا سفره مهرگانی: در این روز بسان نوروز، بامدادان شاه جامه ارغوانی می‌پوشید، تاج خورشید نشان بر سر می‌نهاد، روغن مخصوص میزد. افراد خوش‌یمن ورود می‌کردند و سفره می‌گستراندند که در این سفره نان آیینی دُرون (از آرد ۷ غله)، انواع میوه‌های خشک و تر مانند سیب و نارنج وانار و انگور سفید، شاخه های سبز بید و مورد و زیتون و انار و کاج، اسفند و آویشن و شیر و سکه نو و شکر قرار داشت. سفره مهرگانی وِدِرین(vederin) نام داشته است.
زمانی قربانی همان اندازه که در عید قربان مسلمانان رواج دارد، در مهرگان نزد زردشتیان دارای اهمیت بود. در گذشته این رسم چنان لازم و ضروری بود که حتی کسانی که توانایی مالی نداشتند مرغی را جای گوسفند قربانی می‌کردند که مهرگانشان "مهر ایزد مرغی" نام داشت. اما زردشت قربانی را منع اکید کرد و امروز تقریبا این رسم منسوخ شده (بجز در روستای مبارکه یزد)
پس از سقوط ساسانیان بسیاری از آداب و رسوم ملی و دینی ایرانیان یا برافتاد و یا با تغییر شکل و نام جهت بقا و ماندگاری، به شیوه های دیگر جلوه گر شد و تنها معدودی باقی ماندند که نوروز و مهرگان و سده از آن جمله است. جشنهاى ديگرى كه امروزه جز نام و يا شرحى كوتاه آنها باقى نيست تا اوايل قرن ششم هجرى و مقارن با حمله مغول باقى بودند.
ایرانیان بنا بر خوی و حسن نیت خود و بنا به رسم دیرین مراسم اهدای هدایا در جشن نوروز و مهرگان به خلفا و شاهان هدایای ویژه اهدا می‌گردند اما در زمان خلفای اموی و عباسی از این حُسن خلق و احترام ایرانیان سواستفاده کردند و مالیات سنگین بر ایرانیان تحمیل می‌کردند که از پرداخت آن ناتوان بودند.
در دوره سامانیان و غزنویان و سلسله های دیگر اشعاری که باقی مانده نشانگر رواج و اهمیت این گونه جشن‌هاست که ما اهمیت این جشن یعنی مهرگان را در شعر شاعرانی چون فرخی، عنصری رودکی، منوچهری، مسعود سعد سلمان، سوزنی سمرقندی و دیگر شعرای قرن چهارم و پنجم می‌توان مشاهده کرد:
رودکی:
ملکا، جشن مهرگان آمد
جشن شاهان و خسروان آمد
خز به جای ملحم و خرگاه
بدل باغ و بوستان آمد
مورد به جای سوسن آمد باز
می به جای ارغوان آمد
تو جوانمرد و دولت تو جوان
می به بخت تو نوجوان آمد
عنصری:
مهرگان آمد گرفته فالش از نیکی مثال
نیک روز و نیک جشن و نیک وقت و نیک فال
منوچهری:
خزان از مهرگان دارد پیامی
سوی هر باغ و دشت و مرغزاری
مسعود سعد سلمان:
روز مهر و ماه مهر و جشن فرخ مهرگان
مهرگان بفزای ای نگار ماه‌چهر مهرگان
نظر خود را بنویسید