فردای‌کرمان ـ اسما پورزنگی‌آبادی: با وجود آنکه استان کرمان یکی از بحرانی‌ترین مناطق کشور از نظر فرونشست زمین به شمار می‌رود، این پدیده همچنان در حاشیۀ توجه قرار دارد و نه در استان و نه در سطح ملی، حساسیت و واکنش درخوری نسبت به این بحران مشاهده نمی‌شود.
دکتر علی بیت‌اللهی ـ عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در سمینار چالش‌های آبی رفسنجان که از سوی دانشگاه ولیعصر برگزار شد، گزارش تکان‌دهنده‌ای از وضعیت فرونشست در استان را ارائه کرد.
وی گفت: «بیش‌ترین مقدار نرخ سالیانۀ فرونشست زمین در کل کشور در استان کرمان و در محدودۀ ۱۰ کیلومتری جنوب‌غربی بهرمان رفسنجان مشاهده شده است. مقدار فرونشست سالانه در این ناحیه به حدود ۴۰ سانتی‌متر می‌رسد!».
وی افزود: «در محدودۀ بین رفسنجان و کشکوئیه، یکی دیگر از پهنه‌های با نرخ بالای فرونشست زمین در کل کشور با عدد ۲۷ سانتی‌متر در سال مشاهده می‌شود».
وی با اشاره به ارقام بالای نرخ فرونشست در مناطق متعدد استان تصریح کرد: «در استان‌های کشور پهنه‌های فرونشستی متعددی شناسایی شده است اما در هیچ استانی مقدار نرخ فرونشست آن هم در چند پهنۀ مجزا به میزان نرخ‌های ثبت شده در استان کرمان نیست. بنابراین، استان کرمان یکی از اولویت‌دارترین استان‌ها در خطر فرونشست زمین در کل کشور است».
وی همچنین اظهار کرد: «هم‌اکنون تعداد ۳۷ شهر با جمعیت حدود یک میلیون و ۳۰۰ هزار نفر از ۷۱ شهر استان کرمان در زون فرونشستی (نواحی دارای خطر فرونشست) قرار دارند که کرمان، سیرجان، رفسنجان، زرند، کهنوج و بردسیر به ترتیب پرجمعیت‌ترین این شهرها هستند».
مشاور رئیس سازمان محیط‌زیست در حوزۀ فرونشست زمین ادامه داد: «همچنین یک‌هزار و ۱۹۹ آبادی با جمعیت حدود ۶۱۵ هزار نفر در استان کرمان در پهنۀ فرونشستی واقع شده‌اند!».
به گزارش خبرنگار فردای‌کرمان، بیت‌اللهی که به‌صورت برخط در این سمینار که روز دوشنبه 19 آبان‌ماه برگزار شد، شرکت داشت، با بیان اینکه وسیع‌ترین پهنه‌های فرونشستی ایران در خراسان رضوی و کرمان و فارس قرار دارد، گفت: «در استان کرمان، علاوه بر رفسنجان، در جنوب جیرفت، حوالی کهنوج و غرب آن نیز پهنه‌های فرونشستی متعددی شناسایی شده است».
عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی ادامه داد: «در جنوب عنبرآباد نرخ فرونشست زمین ۲۰ سانتی‌متر در سال، در غرب کهنوج نیز نرخ فرونشست به ۲۰ سانتی‌متر در سال می‌رسد».
وی اضافه کرد: «پهنۀ فرونشستی بین فهرج و نرماشیر نیز با نرخ ۱۹ سانتی‌متر در سال به نقشه درآمده است».
وی خاطرنشان کرد: «در استان کرمان در چندین پهنه، عدد فرونشست زمین به بالای 10 سانتی‌متر در سال می‌رسد. این در حالی است که تجربیات جهانی نشان می‌دهد حدود پنج درصد پهنه‌های فرونشستی شناسایی‌شده در کل دنیا عدد بالای 10 سانتی‌متر دارند!».
وی تاکید کرد که هیچ استانی مقدار نرخ فرونشست آن هم در چند پهنۀ مجزا به میزان نرخ‌های ثبت شده در استان کرمان نیست.
آب و فرونشست زمین
بیت‌اللهی در بخش دیگری از سخنانش یادآور شد: «پایین رفتن تدریجی و یا ناگهانی سطح زمین در گستره‌ای وسیع (پهنه‌ای) و یا محدود (به‌صورت نقطه‌ای یا خطی) در اثر عوامل طبیعی یا غیرطبیعی را فرونشست می‌نامیم».
وی با بیان اینکه فرونشست زمین تابعی از مواردی از جمله میزان افت آب، اندازۀ دانه‌بندی و نوع دانه‌بندی خاک و ضخامت آبخوان است، افزود: «میزان پایین رفتن سطح زمین در واحد زمان را نرخ فرونشست می‌نامیم که معمولا برحسب میلی‌متر در سال یا سانتی‌متر در سال بیان می‌شود. نرخ فرونشست اما پارامتری مهندسی نیست یعنی اینکه 30 سانتی‌متر در سال از نظر مهندسی کمیتی تعریف‌شده برای اثرات آن در سازه‌ها و مستحدثات نیست. پارامتری که بسیار مهم است فرونشست «تجمعی» است که مشخص می‌کند سازه در طول عمری که دارد یا در یک بازۀ زمانی مشخص، چقدر فرونشست تجمعی را تحمل می‌کند».
عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی یادآور شد: «نرخ فرونشست، وقتی که به میزان ماکسیمم می‌رسد در اثر تراکم لایۀ آبدار، کم و در نهایت متوقف خواهد شد ولی فرونشست تجمعی به عدد نهایی که رسید به صورت افقی ادامه پیدا می‌کند. بنابراین، مستحدثات را باید براساس نرخ فرونشست تجمعی طراحی کرد».
وی با تاکید بر اینکه در کشور ما عمده‌ترین دلیل فرونشست، پایین رفتن سطح آب زیرزمینی است، اظهار کرد: «این نکته را هم مدنظر داشته باشید که نشست زمین با فرونشست تفاوت‌هایی دارد. در نشست زمین نیروی وزن سازه از سمت بالا بر پِی وارد می‌شود اما فرونشست نیرویی کششی است که از زیر پی به ساختمان وارد می‌شود. بنرابراین برخی اقداماتی که برای نشست زمین در نظر داریم از جمله شمع‌کوبی، درفرونشست محلی از اعراب ندارد چون در فرونشست، سطح زمین همراه همه چیز پایین می‌رود».
وضع حاد رفسنجان
عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در بخش دیگری از اظهاراتش، با بیان اینکه 40 سانتی‌متر فرونشست زمین در رفسنجان باید به زبان مهندسی در بیاید، گفت: «با وجود این میزان فرونشست، اثرات آسیبی و خسارات آن را در سطح عمومی خیلی نمی‌بینیم ولی انتظار این است که وقتی پدیده به شرایط حدّی رسید، در سطح زمین و وضعیت ساختمانها اثرات آن را مشاهده کنیم».
وی افزود: «پهنۀ فرونشستی رفسنجان 2500 کیلومترمربع وسعت دارد. 17 هزار واحد مسکونی شهری اسکلت‌دار و 32 هزار واحد مسکونی فاقد اسکلت در این پهنۀ فرونشستی واقع شده‌اند و این وضعیت جالبی نیست».
وی با اشاره به لرزه‌خیزی بالای استان کرمان گفت: «پدیدۀ فرونشست، خسارات زلزله‌ها را تشدید می‌کند و ساختمانها در هنگام زلزله بیشتر آسیب می‌بینند».
بیت‌الهی همچنین گفت: «نقشه‌ها نشان می‌دهد که وسعت فرونشست در رفسنجان از سال 2014 تاکنون مدام در حال افزایش بوده ولی در دو، سه سال اخیر این وسعت افزایش زیادی نداشته است. انتظار من این است که در حاشیۀ پهنه‌های فرونشستی، شکاف‌های ناشی از فرونشست کم‌کم باید ظاهر شوند. چون دیگر افزایش در پهنه نداریم و در عمق است و زمین به‌صورت دره‌ای پایین می‌رود و شهرها و سکونتگاه‌های حاشیۀ این دره دچار شکاف خواهند شد».
کشاورزی و فرونشست
مشاور رئیس سازمان محیط‌زیست در حوزۀ فرونشست زمین با اشاره به وجود نقشه‌های متعدد فرونشستی در کشور اظهار کرد: «آنچه که مشخص است اینکه ابهامی در وجود فرونشست وجود ندارد. فقط عددها و مقادیر گاهی متفاوت می‌شود که مسئلۀ مهمی نیست. مهم این است که فرونشست به شکل گسترده در کشور ما وجود دارد و باید برای کنترل و کاهش آسیب‌پذیری ناشی از آن اقدام کرد».
بیت‌اللهی در بخش دیگری از سخنان خود گفت: «فرونشست در استان کرمان با توجه به توسعۀ کشاورزی و بهره‌برداری بی‌رویه از منابع آب توسعۀ بسیار زیادی داشته است. کرمان در تولید بسیاری از محصولات باغی اعم از پسته، گردو، خرما رتبۀ اول سطح زیرکشت را در کشور دارد. در تولید به، انجیر و مرکبات رتبۀ دوم و در تولید بادام رتبۀ سوم کشور را دارد. همچنین این استان در محصولات زراعی حائز رتبه‌های برتری است از جمله اینکه از لحاظ تولید خیار رتبۀ نخست، گوجه‌فرنگی و هندوانه رتبۀ دوم و سیب‌زمینی و یونجه رتبه چهارم را در کشور دارد».
وی افزود: «این در حالی است که کرمان استانی خشک و کم‌آب است. بدیهی است با این وضعیت فرونشست ایجاد می‌شود».
عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی اظهار کرد: «نکتۀ مهم دیگر کیفیت ساختمانها در استان است. نسبت ساختمانهای اسکلت‌دار به ساختمانهای فاقد اسکلت در استان کرمان از میانگین کشوری کم‌تر است و همین وضعیت، آسیب‌دیدگی را به‌طور بالقوه افزایش داده است. در چنین محل‌هایی اگر فرونشست به‌صورت نامتقارن ایجاد شود ساختمانهای فاقد اسکلت بیشتر آسیب می‌بینند».
وی خاطرنشان کرد: «برای کنترل فرونشست، تجربیات موفق زیادی در جهان وجود دارد و این امکان برای ما هم وجود دارد که این پدیده را کنترل کنیم. در این خصوص، کنترل وقوع پدیدۀ فرونشست زمین، کنترل آثار مخرب فرونشست زمین و تاب‌آور کردن المان‌های واقع در معرض خطر فرونشست زمین باید ذیل مقررات ویژه‌ای دنبال شود». / الف
نظر خود را بنویسید