وقتی تاریخ از حیاط خانه روایت می‌شود

فردای کرمان ـ فاطمه هجینی‌نژاد: نمایش «انارهای خانه پدری» روایتی انسانی از تاریخ معاصر است که از دل زندگی یک خانواده روایت می‌شود.

این نمایش از ۱۶ آذر تا ۷ دی‌ماه، هر روز ساعت ۱۸:۳۰ در هزارویک‌شب شمالی، کوچه ۳، پلاتو شهر ایران اجرا می‌شود.

این نمایش تلاشی قابل‌توجه برای روایت تاریخ از زاویه‌ی زندگی روزمره است؛ تلاشی برای فاصله‌گرفتن از تاریخ رسمی و نزدیک‌شدن به تجربه‌ی زیسته‌ی انسان‌های عادی.

نمایش با تمرکز بر یک خانواده، تاریخ معاصر کرمان را نه از خلال وقایع کلان، بلکه از دل اتفاقات کوچک اما معنادار روایت می‌کند؛ و همین نگاه انسانی، به اثر کیفیتی قابل‌اعتنا می‌بخشد.

قرارگرفتن زیست یک خانواده در بستر التهابات سیاسی و اجتماعی، امکان حرکت میان «خانه» و «خیابان»، و میان «آرامش درونی» و «اضطراب بیرونی» را فراهم کرده است. این رفت‌وبرگشت میان خُردروایت و کلان‌روایت، اگرچه در اجرا گاه با محدودیت‌هایی روبه‌رو می‌شود، اما از منظر ایده و مفهوم، یکی از جذاب‌ترین وجوه نمایش است.

با وجود این ظرفیت مفهومی، اجرا در برخی بخش‌ها ـ به‌ویژه در میزانسن و طراحی صحنه ـ با محدودیت‌هایی مواجه است؛ در حالی‌که متن و بازیگری، ستون‌های اصلی اثر را شکل می‌دهند و نمایش را سرپا نگه می‌دارند.

طراحی صحنه با جزئیات فراوان، به‌وضوح در پی بازآفرینی فضای خانه‌های کرمانیِ دوره‌ی تاریخی موردنظر است. قالی‌ها، پته‌ها، ظروف سنتی و عناصر بومی، در نگاه نخست فضاسازی دقیقی ایجاد می‌کنند و تماشاگر را به‌سرعت وارد جهان اثر می‌سازند. اما همین تراکم بصری، در اجرا به مانعی جدی بدل شده است.

انباشت بیش از حد اشیا، آزادی بدن بازیگر را محدود کرده و مسیرهای حرکتی را به حداقل رسانده است. در نتیجه، بازیگران اغلب ناچار به ایستایی، نشستن یا مکث‌های طولانی می‌شوند. این وضعیت، هم ریتم اجرا را کند می‌کند و هم نقش بدن را به‌عنوان یکی از ابزارهای اصلی روایت تضعیف می‌سازد.

در لحظه‌های اوج درام ـ به‌ویژه هنگام مواجهه با فقدان یا اخبار تلخ ـ نیاز به گسترش تنش از طریق حرکت کاملاً احساس می‌شود، اما صحنه چنین امکانی را فراهم نمی‌کند. به این ترتیب، صحنه به‌جای آن‌که بستر کنش باشد، به محفظه‌ای محدودکننده بدل می‌شود. در حالی‌که با حذف یا جابه‌جایی بخشی از عناصر تزئینی، امکان خلق میزانسن‌های بازتر و زنده‌تر وجود داشت.

بازیگری یکی از نقاط قوت اصلی نمایش است. بازیگران با کنترلی دقیق، از اغراق و ملودرام پرهیز کرده‌اند و لحظه‌های احساسی را با صداقت و تمرکز اجرا می‌کنند. سکوت‌ها، نگاه‌ها و مکث‌ها حامل معنا هستند و نشان از تمرین و هدایت درست دارند.

با این حال، محدودیت‌های فضایی بر کیفیت نهایی بازی‌ها سایه انداخته است. در بسیاری از صحنه‌ها، بازیگر ناچار است احساسات را «از گردن به بالا» منتقل کند، چراکه امکان حرکت، فاصله‌گذاری یا تغییر موقعیت فیزیکی ندارد. این مسئله به‌ویژه در صحنه‌های تقابل میان شخصیت‌ها محسوس است.

با وجود این، بازیگران موفق شده‌اند پیکره‌ی عاطفی اثر را حفظ کنند؛ به‌خصوص در صحنه‌های فقدان و اضطراب، که نگاه‌های ساده اما عمیق، بیش از هر حرکت فیزیکی، معنا را منتقل می‌کند.

نمایشنامه‌ی «انارهای خانه پدری» مهم‌ترین سرمایه‌ی اثر است. متن ساختاری منسجم دارد و تاریخ اجتماعی کرمان را با درکی دقیق و غیرگزارشی وارد درام می‌کند. تاریخ در اینجا نه پس‌زمینه‌ای تزئینی، بلکه نیروی محرک روایت است.

شخصیت‌ها با منطق روانی و اجتماعی روشنی شکل گرفته‌اند و روابط خانوادگی طبیعی و باورپذیرند. نویسنده به‌جای تحریک احساسات سطحی، به خلق وضعیت‌های انسانی روی آورده؛ وضعیتی که در آن خانه به میدان کشمکش میان امنیت و اضطراب بدل می‌شود.

تراژدی متن از جنس فقدان‌های آرام، ترس‌های خاموش و ناپایداریِ مداوم است؛ رویکردی که آن را به تراژدی‌های خانوادگی مدرن نزدیک می‌کند. ریتم متن حساب‌شده است و پایان‌بندی، بار تاریخی و عاطفی را به‌خوبی در هم می‌آمیزد.

استفاده از عناصر بومی کرمان ـ از پته و قالی گرفته تا رفتارهای روزمره و لهجه ـ در خدمت جهان‌سازی اثر است، نه تزئین صرف. خانه‌ی پدری در این نمایش، فراتر از یک مکان، به نمادی از ریشه، هویت و امنیت بدل می‌شود؛ هویتی که زیر فشار تغییرات بیرونی در معرض تهدید است.

اگر نسبت متن و اجرا را در یک جمله خلاصه کنیم، می‌توان گفت: متن و بازی‌ها جلوتر از صحنه حرکت می‌کنند.

نمایش «انارهای خانه پدری» بر پایه‌ی نمایشنامه‌ای قوی، بازی‌هایی دقیق و هویتی اقلیمیِ سنجیده شکل گرفته و از این نظر، اثری ارزشمند در تئاتر کرمان است. اما محدودیت‌های طراحی صحنه و میزانسن، مانع از تحقق کامل ظرفیت‌های بالقوه‌ی آن شده‌اند.

با سبک‌تر شدن صحنه و بازتر شدن مسیرهای حرکتی در بازتولیدهای بعدی، این نمایش می‌تواند به یکی از آثار شاخص تاریخی ـ اقلیمی تئاتر کرمان تبدیل شود.

در شکل فعلی نیز، اثری است که ارزش دیده‌شدن دارد؛ چراکه موفق شده از دل تاریخ، به دل انسان نزدیک شود ـ و این، مهم‌ترین ویژگی یک نمایش ماندگار است.