گروه جامعه ـ کتاب «کاریز در ایران و شیوه سنتی بهره‌گیری از آن» اثر «جواد صفینژاد» از جمله برگزیدگان سی‌وششمین دوره جایزه ملی کتاب سال جمهوری اسلامی ایران بود. صفینژاد که با عنوان پدر علم کاریز ایران شناخته می‌شود در این‌باره با خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) گفت‌وگویی کرده که در ادامه می‌خوانید:
چه شد که به فکر تدوین کتابی در رابطه با کاریز افتادید؟
از هنگامی که پا در مسیر تحقیق گذاشتم، به این دلیل که پدرم در شهرری در کار کشاورزی بود و کودکی‌ام در شهرری با مقوله‌ی کاریز گره خورده بود، تصمیم گرفتم به پژوهش در زمینه‌ی کاریز بپردازم و اطلاعات مرتبط با مقوله‌ی کاریز را گردآوری و تدوین کنم. سال‌های متمادی است که من مشغول تحقیق در این زمینه هستم و کتاب حاضر حاصل این تحقیقات است. به عبارتی شاید بشود گفت همه‌ی عمر من به کاریز گره خورده است.
روشی که با آن در این کتاب به مقوله کاریز پرداخته‌اید چگونه بوده است؟
این کتاب، نخستین کتابی است که به صورت جامع به مسئله‌ی کاریز پرداخته است. من کتاب‌های زیادی در این زمینه داشته‌ام و مقالاتی هم نوشته‌ام. اما در این کتاب تلاش کردم اطلاعات کاربردی قابل قبولی در مورد کاریز بگنجانم. به گونه‌ای که اگر نهادی امروز یا در آینده قصد احیای کاریزها را داشته باشد، از اطلاعاتی که در کتاب کاریز در ایران درج شده است می‌تواند برای این مهم بهره ببرد.
مصطلح‌تر است که به جای کاریز از واژه قنات استفاده کنند. از اساس چرا برای یاد کردن از این پدیده از واژه کاریز بهره می‌برید؟
واژه کاریز در شرق ایران هنوز هم مصطلح است. در افغانستان و تاجیکستان هم رایج است. در غرب ایران از واژه‌ی قنات استفاده می‌شود. ترجیح من این است که از واژه‌ی کاریز استفاده کنم چون ریشه‌ی ایرانی قوی‌تری دارد. قنات هم در اصل فارسی بوده ولی معرب شده است.
از اساس تاریخچه حفر کاریز به چه زمانی بازمی‌گردد؟
تاريخ کاریز در ايران به دورهی باستان و عصر آهن برمي‌گردد. تمدن پنج‌هزار ساله‌‌ی شهر سوخته و تمدن هگمتانه و وجود کاریز در اين شهرها دليل روشني بر ساخت کاریز در دورهی ماقبل هخامنشي است. يكي از قديمي‌ترين اسناد مكتوب شناخته شده كه در آن به کاریز اشاره شده، شرح هشتمين نبرد سارگون دوم، پادشاه آشور است كه در سده هشتم قبل از ميلاد مي‌زيسته. سارگون به نبرد با امپراتوری اورارتو آمده بوده است و شرح این نبرد بر لوحی مسی که اکنون در موزه لوور نگه‌داری می‌شود ثبت شده است. سارگون از خرمی و سرسبزی اورارتو شگفت زده شده و از آنجا که آب رو زمینی در آن منطقه وجود نداشته، کنجکاو شده است منشاء آبی که به این سرسبزی منتهی شده است را پیدا کند. در نهایت او فناوری کاریز را در آن منطقه کشف می‌کند و در کتیبه‌اش نوشته که اورارتو‌ها این فناوری را ابداع کرده‌اند. اورارتو تمدنی در حوالی دریاچه ارومیه بوده است. از آن زمان تا کنون فناوری کاریز مورد استفاده قرار گرفته است و تفاوت چندانی هم در مکانیزم آن به وجود نیامده است.
در حال حاضر وضعیت کاریزها در ایران چگونه است؟
همان‌طور که در کتابم گفته‌ام بيش از ٣٧ هزار کاریز تا سال ١٣٨٨ در ايران فعال بوده است كه متوسط طول آنها حدود ١٠ كيلومتر است. ولی وضعیت چندان مساعد نیست. بر اثر خشکسالی و عدم تغذيه کامل آب زير زمينی و از سوی ديگر به دلیل برداشت زياد از سفره‌های زيرزمينی، سطح آب پايين رفته و آب کاریزها کم شده است. به گونه‌ای که آب بسياری از آنها به کل خشک شده است. در مواردی که کم آب يا خشک شدن کاریز تنها بر اثر خشکسالی بوده ولی چاه در آن منطقه حفر شده باشد، مي‌توان با لايروبی کاریز و نيز کف‌کنی و همچنين افزودن بر طول کاریز به آب بيشتری دست يافت يا کاریز را از خشک شدن نجات داد. همچنين درصورتی که آب مازاد در منطقه وجود داشته باشد می‌توان تغذيه‌ی مصنوعی انجام داد. در هر صورت باید فکری برای احیای این سازه‌های باستانی که در شرایط کنونی ایران بسیار حیاتی محسوب می‌شوند صورت بگیرد.
مزیت‌های استفاده از کاریز چیست که تا این میزان بر احیای آن تاکید دارید؟
مزیت‌های فراوانی دارد. استخراج آب در کاریزها توسط نيروی ثقل و بدون استفاده از انرژي و وسائل مکانيکي صورت می‌گیرد و با دانش و آگاهي محلي مطابقت دارد، لذا هزينه استحصال آب و نيز قيمت تمام شده آب نسبت به روش چاه بسیار ارزان‌تر است. در کاریز استحصال آب بر اساس توازن طبيعي لايه‌هاي آبدار صورت می‌گیرد و به همین خاطر اتفاقی که می‌افتد این است که توازن میزان آب در منطقه حفظ می‌شود و سطح آب منطقه افت نمی‌کند. از سوی دیگر باید این نکته را مدنظر قرار داد که هزينه‌ی نگه‌داري کاریز از چاه کمتر است. همین‌طور کاریز در تقويت و تثبيت و پرورش روحيه‌ی همکاري و تعاون و مشارکت نقش بسيار مثبتی دارد. با توجه به وجود نظام بهره‌برداري از آب کاریزها بر اساس رضايت عموم بهره‌برداران، تجارب گذشته و انطباق آن با فرهنگ بومي، اين سازه نقش بسيار مثبتي در تثبيت و پرورش روحيه همکاري و تعاون و مشارکت و قابليت الگوبرداري از سازه‌هاي مدرن دارد.
علاوه بر مواردی که گفته شد، اغلب آب کاریزها شيرين است و به همین خاطر در آب‌شوئی خاک‌های شور پايين‌دست نقش موثری ايفا می‌کند. چون در عمليات کاریز اغلب از ابزارآلات ساده و به خصوص نيروی کارگری بهره‌برداران سهيم در کاریز استفاده می‌شود، لذا با امکانات محلی قابل نگه‌داری است و به همین خاطر به ویژه در مناطق کوهستانی و کوهپايه‌ها، کاریز منطقی‌ترين راه استحصال آب است. کاریز موجب اشتغال‌زايی می‌شود و به رونق اقتصادی و توسعه پايدار کمک می‌کند.
به نظر می‌رسد نقش کاریز در زمینه‌ی توسعه گردشگری هم پر اهمیت باشد.
بله. وجود کاریز در روستاها اهمیت فرهنگی دارد و از آنجا که کاریزها عمری بسیار طولانی دارند بخشی از میراث فرهنگی ما محسوب می‌شوند. من پیشتر هم جایی گفته بودم که کاریزهای ایران دو طبقه هستند و حدود 340 متر ارتفاع دارند به‌طوری که اگر مجموع این ارتفاع‌ها را حساب کنیم 9 بار، دور کره زمین پیچیده می‌شوند. دیوار چین هفت هزار کیلومتر طول دارد و در فهرست عجایب هفتگانه جدید قرار گرفته در حالی که کاریزهای ایران با طولی حدود 80 هزار کیلومتر در این فهرست‌ها جایی ندارند و باید آن را به‌عنوان هشتمین عجایب دنیا معرفی کرد اما متاسفانه مدیریت‌های نادرست باعث خشک شدن این کاریزها شده است. در کتاب کاریز در ایران هم پیشنهاد داده‌ام که با بازسازی و آماده كردن برخی کاریزها برای بازديد گردشگران در راستاي گسترش گردشگری می‌توان گام‌های مهمی برداشت.
درباره‌ی دریافت جایزه کتاب سال و اهمیت آن برای شما و از اساس روند برگزاری این جایزه اگر نکته‌ای مدنظر دارید بفرمایید.
این‌طور جوایز لازم و مهم هستند و من هم از متولیانی که کتاب من را مورد توجه قرار داده‌اند سپاسگزارم. امیدوارم که روند برگزاری این جایزه به گونه‌ای باشد که همه کتاب‌ها، حتی کتاب‌هایی که در شهرستان‌های کوچک منتشر می‌شوند مورد توجه قرار بگیرند. یک پیشنهاد اجرایی هم دارم که می‌تواند برای به ثمر رسیدن تلاش برگزارکنندگان این جایزه موثر باشد. پیشنهادم این است که کتاب‌های برگزیده در کتاب سال یا حداقل در مورد کتاب‌هایی مثل کاریز در ایران که قطور است و تعداد صفحات بالایی دارد، خلاصه‌ای از کتاب‌ها به زبان‌های اروپایی ترجمه شود و با حمایت نهادهای متولی کتاب در خارج از ایران منتشر شود.
کتاب‌های ما حرف‌های بسیاری برای عرضه دارند ولی به خاطر اینکه به درستی در اختیار جهانیان قرار نمی‌گیرند نادیده مانده‌اند. به عنوان نمونه خود من در سال‌های گذشته به عنوان نماینده ایران در جایزه‌ای که یونسکو در ارتباط با تحقیق در زمینه آب در سطح جهانی اهدا می‌کرد معرفی شدم. تعداد تحقیقاتی که من در این زمینه داشتم در حدی بود که بتوانم این افتخار را برای کشورم به دست بیاورم ولی به این دلیل که تحقیقات من به زبان فارسی بود و به زبان‌های بین‌المللی ترجمه نشده بود، این جایزه را در رقابت با محققی از کشور استرالیا که به دلیل نوشتن به زبان انگلیسی تحقیقاتش در سطح جهان شناخته شده بود واگذار کردم. به گمانم یکی از وظایف نهادهایی مثل وزارت ارشاد این است که از ترجمه و انتشار بین‌المللی کتابی که به عنوان کتاب سال انتخاب می‌شود حمایت کند.
نظر خود را بنویسید