فردای‌کرمان ـ اسما پورزنگی‌آبادی: تالاب شش هزار و 900 کیلومترمربعی جازموریان که 52 درصد آن در استان کرمان است، سال‌هاست خشکیده و وضعیت بحرانی آن محلی برای وعده دادن مقامات شده است. این تالاب که یکی از کانون‌های گردوغبار در استان کرمان شده، اکنون قرار است صاحب ردیف اعتباری در بودجه شود. مرجان شاکری، مدیرکل محیط زیست استان کرمان سه‌شنبه‌ی گذشته به همراه استاندار به سازمان محیط زیست کشور رفته و این موضوع، که از دو سال پیش طرح شده را پیگیری کردند. به همین بهانه، از شاکری خواستم تا هم از وضعیت فعلی تالاب بگوید و هم از مناقشه‌‌ای که با وزارت نیرو بر سر حقابه‌ی آن دارند و هم اینکه بالاخره سرنوشت تالاب ما چه می‌شود؟
او گفت که اگر این ردیف اعتباری ویژه‌ی تالاب اختصاص یابد، محیط زیست از آن انتفاع ریالی نمی‌برد اما برنامه‌ای دارند تا آن را بین دستگاه‌های دیگر توزیع کنند و اگر همه‌چیز طبق برنامه پیش برود و دولت بعدی هم این طرح را ادامه دهد، تازه از پنج سال دیگر احیای تالاب شروع می‌شود. او همین را هم «یک اتفاق شگرف» می‌داند.
گفت‌وگو با شاکری را در ادامه می‌خوانید.
خانم مهندس، لطفا بفرمایید وضعیت فعلی تالاب جازموریان چگونه است. در سال گذشته خبر از آبگیری کامل تالاب داده می‌شد. الان هم آب دارد؟
جازموریان یک تالاب کاملا فصلی است و در گذشته، به انبار علوفه‌ی ایران شهرت داشته چرا که آب زیادی به سمت آن روان بوده و چون زمین هم جاذب بوده، به محل مناسبی برای رویش گیاهان علوفه‌ای تبدیل شده بود اما، در مقطعی، سد جیرفت ساخته می‌شود، کشور درگیر دو دهه خشکسالی و ورودی‌های تالاب تقریبا خشک می‌شود، بهره‌برداری نامناسب از منابع آبی منطقه نیز رخ می‌دهد و حفر چاه‌های غیرمجاز هم صورت می‌گیرد به طوری که در حال حاضر، حدود 11 هزار چاه غیرمجاز در این منطقه داریم؛ این چاه‌ها در کنار چاه‌های مجاز مدام در حال پمپاژ آب هستند و نتیجه این شده که تالاب خشک و به منشاء گردوغبار و کانون فرسایشی تبدیل شده است. تا سال 95 سازمان جنگل‌ها و مراتع که آمار می‌داد تالاب جازموریان را منشاء 25 درصد گردوغبار داخلی کشور می‌دانست اما تحقیقات مفصل سازمان محیط زیست، این میزان را تحت تاثیر قرار دارد و معلوم شد این حدی که سازمان جنگل‌ها اعلام می‌کند، نیست. در استان کرمان 29 کانون فرسایشی داریم که یکی از آن‌ها، همین تالاب است که حدود 52 درصد از وسعت آن در استان کرمان و بقیه‌ی آن، در سیستان‌وبلوچستان است. این تالاب، دو ورودی اصلی شامل هلیل‌ر‌ود و بمپور داشته و 91 مسیل ورودی دیگر نیز دارد. با کاهش بارش‌ها و مواردی که اشاره کردم، کم‌کم تالاب جازموریان از پوشش گیاهی خالی‌تر و غبارخیز شده است. دو سال گذشته اما، بارندگی خیلی خوبی در هر دو استان کرمان و سیستان‌وبلوچستان رخ داد و تالاب آبگیری خیلی خوبی داشت تا جایی که سال گذشته می‌گفتند 100 درصد آبگیری شده است اما در جریان بررسی سابقه‌ی تاریخی و مصاحبه‌هایی که از مردم محلی داشتیم، اهالی یک روستا می‌گفتند 25 سال پیش که تالاب آبگیری می‌شد، ما در ساحل تالاب بودیم اما اکنون براساس عکس‌های هوایی که به نظر می‌رسید تالاب 100 درصد پر شده، دیدیم این روستا پنج کیلومتر با خط آبگیری تالاب فاصله داشت و این یعنی بستر تالاب کوچک شده و 100 درصدی آبگیری رخ نداده است. از طرفی، بارندگی‌های این دو سال سیل‌آسا بود که اگرچه منافعی دارد و منابع آبی را تقویت می‌کند اما ایرادش آن است که رسوبات ریزدانه نیز همراه سیلاب شسته و به تالاب وارد می‌شود و اگر منجر به رویش گیاهان نشود یا گیاهان در خزان خشک شوند، این رسوبات به منشاء گردوغبار تبدیل می‌شود و اگر باد شدیدی بوزد، طوفان شن با این رسوبات شکل می‌گیرد. همین جا بگویم که گردوغبار تعریفی دارد این است که باید اندازه‌ی غبار، دو تا ده میکرون باشد، در هوا پایداری داشته و آلودگی تنفسی ایجاد کند، ولی اتفاقی که اخیرا در شرق و جنوب استان رخ داده، طوفان شن است و گرد وغبار نبوده است. در مجموع، باید بگویم که مشکلات زیست‌محیطی یک روز، دو روز ایجاد نشده است. در طول سالیان زیادی، آب را از زمین بیرون کشیده‌ایم در حالی که بارندگی هم به میزان کافی نداشتیم و ورودی به منابع زیرزمینی اندک بوده است. سد نیز در مقابل ورودی آب ساخته‌ایم، معلوم است که تالاب خشک و به منشاء گردوغبار تبدیل می‌شود. حالا چه باید کرد؟ مثل یک بیمار، باید به آن دارو و غذای خوب داد. اما باز هم یک‌شبه و به سرعت درمان نمی‌شود. باید برنامه‌های کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت تعریف کرد که همه نیاز به اعتبارات دارد اما متاسفانه در مسائل زیست‌محیطی هیچ‌گاه اعتبارسنجی نمی‌شود که مثلا بگوییم امسال این میزان پیاز می‌کارم، این میزان آب مصرف و این میزان محصول تولید می‌کنم؛ آیا این تولید مقرون به‌صرفه است؟ آیا اگر این آب را در بطری بسته‌بندی و صادر می‌کردم درآمد بیش‌تری نداشت؟ یا در مورد هندوانه و بسیاری دیگر از محصولات کشاورزی، محاسبه نمی‌کنیم آیا منابع آبی‌ای را که صرف تولید آن می‌کنیم، ارزشش را دارد؟ نگرانی جدی‌ای که وجود دارد اینکه همهی مناطق استان کرمان به شدت درگیر بحران آب است و این بحران، فقط مربوط به شمال یا شرق و جنوب نیست. کل استان با مشکل مواجه شده و باید حتما برنامه‌ی مدیریت منابع آبی داشته باشیم. اما در عمل، می‌بینیم که محاسبات زیست‌محیطی هیچ‌گاه در مسائل کشاورزی حتی صنعتی و معدنی جایگاهی ندارد. محیط زیست همواره در طول تاریخ و نه فقط در ایران، بلکه در همهی کشورهای دنیا تحت تاثیر مسائل اقتصادی و اجتماعی بوده است. دیدیم که قدرتمندترین کشور دنیا در دوران ترامپ با امضا نکردن پیمان کیوتو چه ضربه‌ای به محیط زیست زد و نتیجه‌ی این رفتارهای ما هم شده وضعیتی که محیط زیست دارد.
گفتید که جازموریان تالابی فصلی است. الان که در زمستان هستیم آب دارد؟ می‌خواهم بدانم وضعیت آن بعد از آبگیری سال گذشته چگونه است؟
تا الان که بارندگی چندانی نداشتیم. همکاران ما مرتب منابع آبی منطقه را رصد می‌کنند. تالاب هم‌اکنون 100 درصد خشک نیست ولی به آن وسعتی که باید آب باشد، نیست. تالابی که از آن حرف می‌زنیم، بسیار کم‌عمق اما با وسعت بسیار زیاد است. شش هزار و 900 کیلومتر مربع وسعت دارد. در برخی قسمت‌ها عمق زیاد می‌شود ولی این‌طور نیست که 20 متر آب در جایی جمع شده باشد.
از تاثیر سد جیرفت بر خشکیدگی تالاب جازموریان گفتید اما این موضوع همواره محل مناقشه بوده است. طرفداران سد می‌گویند که حتی اگر حقابه‌ی تالاب را رها کنیم، باز هم تاثیری در وضعیت جازموریان نخواهد داشت. مطالعاتی تاکنون انجام شده که به صراحت از تاثیر سد بر تالاب گفته باشد؟
کسانی که طرفدار و مدیران سد هستند، مدیران منابع آبی نیز هستند و آن‌ها باید بیایند بگویند برای مدیریت منابع آبی چه برنامه‌ای داشته‌اند؟ چگونه آیا از برداشت بی‌رویه‌ی منابع آبی جلوگیری کرده‌اند؟ چه‌طور می‌خواهند حقابه‌ی محیط زیست را جبران کنند؟ چرا سدی ساخته شده که چنین شرایطی ایجاد کرده است؟ چه ضرورتی وجود داشته؟ و بگویند حقابه‌ها کجا استفاده می‌شود؟ به چند کشاورز می‌رسد؟ به کدام صنایع داده می‌شود؟ آب شرب کجا را تامین می‌کند؟ ماده‌ی 21 قانون توزیع عادلانه‌ی آب صراحت دارد که صرفا تصمیم‌گیرنده درباره‌ی مسائل آبی، وزارت نیروست. وقتی یک سازه‌ی هیدرولیکی می‌سازیم، هدفی از آن داریم. حالا باید بگویند که آیا خواسته و هدف را تامین کرده یا محل دریاچه را تغییر دادیم و از جازموریان به آن‌سوتر برده شده؟ آیا اگر سد آزاد شود، مردم از چاه‌های غیرمجاز دست برمی‌دارند یا قرار است این چاه‌ها قانونی شود؟ متولیان بخش کشاورزی باید بیایند بگویند که آیا در طول این سال‌ها برنامه‌ای برای مدیریت و کنترل کشاورزی داشتیم؟ آیا جهاد کشاورزی برای کاشت، داشت و برداشت محصولات نسخه‌ای می‌پیچید که همهی مسائل در آن دیده شود یا می‌گوییم پیاز گران شد، پیاز بکاریم؟
چرا حقابه‌ی تالاب را رها نمی‌کنند؟ اخیرا شما در یک گفت‌وگوی رسانه‌ای اعلام کرده‌اید مطالبه‌ی جدی برای رهاسازی این حقابه دارید. متولیان سد جیرفت حرف‌شان چیست؟
آب منطقه‌ای مدعی است که حقابه را رها می‌کنند ولی ما ادعای آن‌ها را نمی‌پذیریم. چون چیزی عینی نمی‌بینیم. می‌گویند رها می‌کنیم ولی به تالاب نمی‌رسد. حرفی نیست؛ همین که منابع آبی در طول مسیر تقویت و فشار کمتری به حوضه‌ی تالاب وارد شود هم دلگرم‌کننده است ولی تجربه‌ی ما نشان داده آقایان در زمان ترسالی، آبی که از هر جهت، حتی از مهروییه هم که وارد جازموریان می‌شود را حقابه محاسبه می‌کنند و در طول سال تعمیم می‌دهند. این، نظر همکاران محیط زیست است و چیزی عینی نمی‌بینیم ولی آب منطقه‌ای هر ماه به ما گزارش می‌دهد که این میزان حقابه رها کرده‌ایم. حداقل در دوره‌ی مدیریت بنده و با پیگیری‌هایی که با مهندس رشیدی مدیرعامل محترم آب منطقه‌ای داشتیم، این اتفاق دارد رخ می‌دهد. وزارت نیرو هم تکلیف به آن‌ها داده ولی اینکه بگویند در فلان ساعت داریم دریچه‌های سد را برای رهاسازی حقابه‌ی تالاب باز می‌کنیم، چیزی را مشاهده نکرده‌ایم.
خبر داده بودید که روز سه‌شنبه در تهران با مقامات سازمان محیط زیست کشور، پیگیری‌هایی برای تالاب جازموریان داشتید. ممکن است بفرمایید موضوع مذاکرات چه بوده و چه دستاوردهایی داشته است؟
اوایل مدیریت بنده، آقای نوبخت سفری به استان کرمان داشتند و قرار شد از تالاب جازموریان هم در جریان این سفر گفته شود. وقتی مسائلی را در این‌باره توضیح دادیم، آقای نوبخت گفتند هنوز مطالعات این تالاب تکمیل نشده و اختصاص ردیف اعتباری ویژه‌ی تالاب را منوط به تکمیل این مطالعات کردند. در آن دوران، انجام مطالعات تالاب را به جهاد دانشگاهی کرمان داده بودند و در دو مرحله، سازمان محیط زیست به صورت ملی پول مطالعات را هم تامین کرد، اقداماتی در کرمان و سیستان‌وبلوچستان صورت گرفت، طرح چکش‌کاری و در کارگروه‌های استانی نیز ارائه شد. قرار شد به شورای برنامه‌ریزی سیستان‌وبلوچستان برود و مصوب شود و در کرمان هم تصویب شود تا در بودجه‌ی 1400 دیده شود. در همان اثنا، دکتر کامیاب‌مقدس از جهاد دانشگاهی رفتند و تمام تیمی هم که طرح را کار می‌کردند بعد از ایشان، آنجا نبودند و، ما ماندیم و طرحی که باید به سیستان‌وبلوچستان می‌رفت. تغییراتی دیگر در مدیریت ارشد استان کرمان رخ داد. بعد از آن، بلافاصله با دکتر زینی‌وند استاندار جدید صحبت کردم، اهمیت موضوع را خدمت ایشان گفتم. از ایشان تقاضا کردم کمک کنند ردیف اعتباری برای تالاب جازموریان دیده شود تا در بلندمدت بتوانیم برای احیای آن کار کنیم و حداقل پایه‌گذاری صورت گیرد و در دولت بعد نیز ادامه یابد. ایشان هم، نگاهی مثبت و حمایت‌گر نسبت به محیط زیست و این تالاب داشتند و خیلی استقبال و، نهایت تلاش‌شان را کردند ولی گروه تلفیق در مقطعی اعلام کرد نسبت به تغییر عنوان‌ها اقدام نمی‌کنیم. خیلی تلاش شد این مشکل حل شود که نشد. در نهایت سازمان محیط زیست اعلام کرد از سرجمع اعتبارات خود سازمان، بودجه‌ای به جازموریان اختصاص می‌دهد و این خبر هم رسید که آقای دکتر نوبخت به کرمان می‌آید. فورا با دکتر رودری، رئیس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان مکاتباتی کردیم، ایشان هم بلافاصله مکاتبه کردند که چه‌قدر نیاز دارید؟ این را بگویم که مدیریت تالاب جازموریان در تقسیمات کشوری به محیط زیست استان واگذار شده، به همین دلیل بنده آن را پیگیری می‌کنم. خلاصه اینکه برای تکمیل تمام این اقدامات، نیاز به مکاتبه‌ی دکتر کلانتری با دکتر نوبخت بود. این سفر اخیر که شما اشاره کردید؛ آخرین تلاش‌های ما برای این بود که ردیف اعتباری ویژه برای احیای تالاب جازموریان داشته باشیم؛ هرچند اندک، ولی می‌تواند شروعی امیدوارکننده برای نجات و احیای آن باشد.
با این حساب، موضوع طرح جهاد دانشگاهی منتفی شد؟
نه. همین هفته، در سیستان‌وبلوچستان جلسه‌ی آن برگزار و بعد به استان کرمان ارجاع می‌شود و، در سفر دکتر نوبخت آن را ارائه می‌کنیم.
پس، همچنان طرح باید باشد تا ردیف بودجه به تالاب جازموریان اختصاص یابد و طرح هم در مرحله‌ی تصویب است.
بله. این اما، یک شروع است. در دولت وقتی طرحی را دنبال می‌کنیم، در ابتدا شاید خیلی اعتبار بزرگی به آن تعلق نگیرد. اخیرا شنیدم برای انتقال آب شرب از سد جیرفت به شهرهای عنبرآباد و جیرفت 10 میلیارد تومان اعتبار دادند. همه می‌دانیم با این پول کار چندانی انجام نمی‌شود اما خوشحالی از این است که ردیف اعتباری تعریف می‌شود و این یعنی امیدی وجود دارد که با رایزنی‌های بعدی، آن را افزایش دهیم. بنابراین، درباره‌ی تالاب هم، به یک ردیف اعتباری مجزا نیاز داریم. اینکه رقم آن چه میزان باشد را در آینده رایزنی و نهایی می‌کنیم.
شما به‌عنوان محیط زیست این اعتبارات را می‌خواهید چه بکنید وقتی سد جیرفت حقابه را نمی‌دهد، چاه‌های غیرمجاز فعالند و کشاورزی آنجا به‌روز نیست. این پول را می‌خواهید چه بکنید؟
ببینید، محیط زیست یک موضوع کاملا فرابخشی است اما متاسفانه تصور بسیاری از افراد این است محیط زیست این پول را برای خودش می‌خواهد در صورتی که این‌طور نیست. به عنوان مثال، از بودجه‌ی گردوغبار که سازمان محیط زیست با اجازه‌ی مقام معظم رهبری سال گذشته 100 میلیارد یورو از صندوق توسعه برداشت، شاید هفت درصد آن را خود سازمان هزینه کرد. در استان کرمان، بیش از 100 میلیارد تومان پول آوردیم ولی 48 میلیارد آن به منابع طبیعی شمال و 28 میلیارد تومان آن را به منابع طبیعی جنوب اختصاص دادیم. علوم‌پزشکی و جهاد کشاورزی هم از آن منتفع شدند و محیط زیست فقط هشت میلیارد از این 100 میلیارد تومان را داشت که صرف خرید ایستگاه برای اخذ داده‌ها شد. این‌طور نیست که وقتی پول برای تالاب جازموریان می‌گیریم، محیط زیست منتفع شود. ما یک دستگاه کاملا فرابخشی هستیم و به‌عنوان مثال، آب منطقه‌ای برای خرید چاه‌های غیرمجاز یا منابع طبیعی برای تثبیت کانون‌های گردوغبار را می‌بینیم. خود محیط زیست شاید خیلی انتفاع ریالی نداشته باشد و چانه‌زنی برای همهی دستگاه‌های اجرایی و حتی ذی‌نفعان منطقه‌ای می‌کنیم. ما آموزش جوامع محلی، طرح توسعه و معیشت‌های پایدار را برای حوزه‌ی تالاب داشتیم که چه‌طور حقوق عرفی دامدارانی که چرای بی‌رویه دارند را خریداری و مردم را تشویق کنیم تا محصولات جانبی غذایی تولید کنند. اصلا این‌طور نیست محیط زیست برای احیا می‌خواهد پول بگیرد. نصب دستگاه‌های هیدرومتری برای سنجش ورودی آب به تالاب، وظیفه‌ی آب منطقه‌ای است ما اما پیگیری می‌کنیم تا بتوانند این دستگاه‌ها را خریداری کنند و ما بعد از نصب، بر آن نظارت می‌کنیم.
الان برای توزیع این ردیف اعتباری که اختصاص می‌یابد، برنامه‌ای دارید؟
بله. برنامه‌ای پنج ساله داریم که نشان می‌دهد چگونه گام به گام جلو برویم.
این برنامه را دولت تهیه کرده یا مشاور؟
جهاد دانشگاهی این طرح را تهیه کرده و در کارگروه‌های مربوطه در استان نیز ارائه و بررسی شده است. حتی در کارگروه گردوغبار استان نیز مصوب شده و این‌طور نبوده که بگوییم اعتبار بدهید می‌خواهیم تالاب را احیا کنیم و برنامه‌ای هم نداشته باشیم.
خانم مهندس، سال‌هاست که از احیای تالاب جازموریان حرف زده می‌شود اما همچنان، در مرحله‌ی پیگیری و تصمیم‌گیری است. از طرفی، دریاچه‌ی ارومیه را هم داشتیم و دیدیم که چه‌طور همهی کشور پشت آن قرار گرفت و احیا شد. چرا جازموریان ما به سرانجامی نمی‌رسد؟
دریاچه‌ی ارومیه را که اشاره کردید، از همان ابتدا همه قبول داشتند که دریاچه است ما اما در استان، تا توانستیم به وزارت نیرو بقبولانیم اینجا تالاب بوده سال‌ها طول کشیده است.
یعنی قبول نداشتند جازموریان تالاب است؟ چه می‌گفتند؟
اصلا قبول نداشتند. می‌گفتند اینجا جاده بوده و ما سال‌ها در آن رفت‌وآمد می‌کردیم. تا سال 95 که نتیجه‌ی تحقیقات سازمان محیط زیست در این دولت بیرون نیامد، نمی‌پذیرفتند.
حالا وقتی ثابت شد تالاب است و تبعات خشکیدگی آن هم نمایان شد چرا این همه روند احیای آن کند و طولانی شده است؟
از سال 95 که مطالعات مربوط به جازموریان شروع شد، یک دوره‌ی کوتاهی از نظر اعتبارات وضع خوبی داشتیم. بعد از آن، به تحریم‌های ظالمانه برخوردیم و مشکلاتی ایجاد و اولویت‌های کشور متناسب با شرایط جدید تعریف شد. در این وضعیت، باز هم می‌توان گفت که حداقل در محیط زیست ردیف اعتبارات خوبی اختصاص یافت و توانستیم اقداماتی از جمله آموزش مردم محلی را انجام دهیم. اما شرایط اقتصادی، به هر حال، تاثیر خود را گذاشت. مسئله‌ی محیط زیست هم که نه فقط در استان ما که در کشور مظلوم است. در استان کرمان، با رشد 200 درصدی اعتبارات در دو سال گذشته، اعتبارات محیط زیست، از دو میلیارد و 300 میلیون تومان، به شش میلیارد تومان رسیده که 34 صدم بودجه‌ی استان را داریم! با وجود اینکه این دولت توجه ویژه‌تری به محیط زیست داشته و به بودجه‌ی استانی ما رشد قابل توجهی دادند ولی از لحاظ اعتبارات ضعیف‌ترین دستگاه در کل استان هستیم. همهی این اعتباری هم که تعریف می‌شود، تخصیص نمی‌یابد. سال گذشته فقط 40 درصد از تخصیص را پول که نه اسناد خزانه دادند. همهی این شرایط نشان می‌دهد که نمی‌توان خیلی از کارها را به‌موقع انجام داد. باید نگاهی متفاوت به محیط زیست داشت و همه باور داشته باشیم هزینه‌کرد در محیط زیست و آموزش‌وپرورش پول خرج کردن نیست بلکه سرمایه‌گذاری و پایه‌گذاری برای نسل آینده است.
اگر اختصاص ردیف بودجه برای تالاب جازموریان نهایی شود، به مردم منطقه وعده می‌دهید تا چند سال آینده تالاب، وضعیت عادی خود را پیدا کند؟
من معتقدم به‌عنوان مسئول دولتی نباید وعده بدهم. وعده دادن که مربوط به فعالیت‌های انتخاباتی است. ما باید طبق برنامه‌ریزی جلو برویم. وضعیت تالاب مثل یک بیمار عفونی است و تا پنج سال آینده شاید به مرحله‌ای برسیم که امیدوار باشیم احیای تالاب شروع شده است. این اتفاق اگر بیفتد، بسیار شگرف است. سرنوشت تالاب دست یک فرد نیست، بلکه دست دولت‌هاست. با وجود همهی انتقاداتی که از بیرون نسبت به دولت فعلی وجود دارد، باید بگویم نگاه دولت نه در صنعت و معدن، بلکه در حوزه‌ی تالاب‌ها و دریاچه‌ها زیست‌محیطی بوده و اگر همین دیدگاه ادامه داشته باشد، امید داریم تا پنج سال آینده احیای این تالاب شروع شود. / الف
نظر خود را بنویسید